Intervistuesi: Sa vjeçe ishit kur ka filluar lufta?

E Intervistuara: Gjashtë. Paksa është e çuditshme sepse e kam të mjegulluar. Kam lindur në muajin prill; sinqerisht, për shkak të traumës dhe gjërave të tjera, nuk e di nëse i kisha pesë vjet e gjysmë apo gjashtë.

Intervistuesi: Ku gjendeshit kur ka filluar lufta?

E Intervistuara: Është një situatë qesharake. Mendoj që… isha në shtëpi. Dhe prapë po them nuk jam e sigurt hmm… nëse më… nëse kujtimet e mia i kam të vërteta apo janë prodhim i imagjinatës. Mendoj se ishte ditë e diel dhe që ne… hmm… që mua dhe motrën time nëna atë mbrëmje hmm… na ka larë, sepse kinse… laheshim të dielave… hmm, dhe se në atë moment, derisa ishim duke u veshur, kishte ardhur axha te dera, në fakt në dritare. Më kujtohet se roletat ishin të lëshuara, dhe se ai atëherë kishte trokitur në roleta. Ne atëherë ishim frikësuar për shkak se ai kishte trokitur. Dhe atëherë kur na lajmëroi se kishte filluar lufta dhe se duhej të largoheshim, kjo… sikur të ishte… ishte shumë më pak e frikshme se sa ajo që ishim frikësuar nga trokitja në… trokitja e tij në hmm… në dritare. Kështu që, ja, isha në shtëpi me familje; një ditë përgjithësisht e zakonshme.

Intervistuesi: Ku keni jetuar atëherë?

E Intervistuara: Në fshat, afër Leposaviqit. Me familjen, me… mami, babi, motrat dhe unë, gjyshja, gjyshi dhe dy axhët. Një familje e madhe në një shtëpi. Mirëpo, ajo që është interesante dhe ishte e mirë në atë moment kur kishte filluar lufta; mami dhe babi kishin filluar ta ndërtonin një shtëpi dhe… ishte vetëm e murosur dhe shtëpia kishte bodrum. Kështu që…hmm, në momentin kur axha na tha se kishte filluar lufta, ne jemi grumbulluar, paketuar, i kemi mbledhur gjësendet kryesore dhe jemi transferuar në bodrumin tonë. Në atë moment në fshat ky ishte bodrumi i vetëm, kështu që të nesërmen shumë shpejtë erdhën edhe kushërinjtë hmm… ishim diku njëzet-tridhjetë persona të vendosur në bodrum i cili… nuk e di, ndoshta ishte tri me katër metër. Por nuk ishte ngushtë… nuk kishte hmm… probleme të vendoseshim sepse, ja, jemi të siguritë në atë bodrum. Ajo që më kujtohet është se, për shembull, ishte mbrëmje kur kishte filluar lufta dhe ishim vendos… kanë sjellë… nuk di, bankina, dhe kështu, një krevat mendoj që ka qenë dhe atëherë neve hmm… fëmijët, që ishim rreth dhjetë në atë moment, na kishin vendosur aty për të fjetur. Ne kemi fjetur dhe disi nuk kemi qenë të vetëdijshëm ditën e parë kur kishte filluar lufta. Aty kemi kaluar natën. Por, më kujtohet momenti kur hmm… kur u zgjova diku gjatë natës, dhe marrë parasysh se Kopaoniku është afër; mendoj që thjeshtë natën e parë… hmm, një repetitor ishte bombarduar në Kopaonik dhe më kujtohet si isha zgjuar dhe i kisha hapur sytë dhe se hmm… kam dëgjuar… zhurmë. Dua të them, ishte zhurma e cila… hmm, dëgjohet kur bie bomba dhe mendoj që para syve të mi gjithçka ishte e bardhë. Sikur të binte bomba… hmm, aty afër dy-tri metër nga shtëpia jonë dhe për mua një kohë të gjatë… hmm ishte e vështirë të kuptoja që nuk ishim ne… shtëpia jonë… të bombarduar, por ishte bombarduar Kopaoniku. Por, a ishte bomba e fortë apo kjo ishte parë për shkak të hmm… afërsisë… .

Intervistuesi: Si ua kanë shpjeguar gjithë këtë situatë prindërit; këtë natë të parë dhe ditë të parë, si dhe ditët tjera në vijim?

E Intervistuara: Mendoj se nuk kishte shumë shpjegime këtu. Për prindërit në radhë të parë ishte që… ishte e rëndësishme që në të jemi të sigurt dhe që… hmm, të mos dalim jashtë, dhe mendoj që kjo kishte zgjatur… për aq sa më kujtohet mua, afërsisht pesë ditë. Jo shumë. Por, pas kësaj, kur u bë e domosdoshme që… nuk di, të dilet për ushqim apo, nuk di, të lahemi apo çfarëdo, atëherë disi veçse filluan që… të zbres… të dalin jashtë. Kështu që, kjo disi… çdo shpjegim dërgonte te ajo se si të ruhet jeta. Mendoj që as prindërit tonë nuk e kishin të qartë se çfarë… hmm, po ndodh dhe… sepse, mendoj që kishte më shumë femra se sa meshkuj në atë… në bodrumin tonë dhe nën… mmm… mmm… për nënat më e rëndësishmja ishte vetëm që… hmm, fëmijët të jenë në… në të sigurt. Askujt… askush nuk na ka shpjeguar se çfarë po ndodhte me baballarët, por edhe kjo disi ishte e qartë. Nuk e di. Mendoj që kjo është një vrimë në kujtesën time, se si… si u shpjegua… si na e shpjeguan se ishte luftë?! Mendoj që… që… askush fare nuk na ka shpjeguar asgjë.

Intervistuesi: Si ka reaguar rrethina në ditët e para, nëse ju kujtohet?

E Intervistuara: Ajo që më kujtohet lidhur me rrethinën është se… ndoshta është një situatë paksa komike por njëkohësisht edhe tmerrësisht e frikshme. Atë ditë kur… hmm, filloi lufta; derisa ende nuk e kishin shpallur fillimin më duket, ndodhi që dy djemtë e axhës ishin aty… ishin në oborrin e tyre. Dhe pastaj fluturoi… hmm, një helikopter ishte, nuk e di se çka ishte… hmm, por kryesisht njëri djalë i axhës ishte më i madh e tjetri më i vogël, dhe ky më i madhi thjeshtë e rrëzoi për tokë këtë më të voglin sepse pati menduar që do ta… do ta qëllojnë, ta vrasin apo çfarëdo. Kjo ishte… hmm, me këtë do ta hmm, shpjegoja… përshkruaja se si ka reaguar… hmm, rrethina. Sepse, prapë po them, shumë kujtime janë venitur dhe kanë humbur për shkak të luftës së tmerr… tmerrshme.

Intervistuesi: Më herët ke thënë se keni kaluar më shumë kohë me gratë, gjatë atyre ditëve të para të luftës. A do të thotë kjo se baballarët, axhallarët, dajallarët ishin në fushëbetejë. Të mobilizuar nga ushtria apo…?

E Intervistuara: Epo po. Mendoj, mua nuk më kujtohet momenti kur… kur saktësisht… hmm, baballarët ishin të mobilizuar por, po, të gjithë ishin në luftë. Në… fshat, në fshatin tim, gjyshi im ishte mashkulli i vetëm, për sa më kujtohet. Mendoi, edhe ai ishte shmangur nga… hmm, mobilizimi në bazë të sëmundjes, por i kishte vitet që… që hmm, nuk ka qenë aq i moshuar. Ka mundur të shkojë në luftë, por ishte i sëmurë në atë moment dhe prandaj nuk e kishin mobilizuar. Thjeshtë… i vetmi, mashkulli i vetëm më… epo, nuk e di, afërsisht pesëmbëdhjetë femra. Të tjerët… për të tjerët nuk dinim. Mua shumë… ne shumë gjatë… dua të them, motra dhe unë në fakt… nuk e kishim të qartë se ku ishte babi, as mami nuk e kishte informatën se ku ishte… hmm, ku ishte për momentin. As nuk vinte… mendoj që ai vinte çdo dy javë, dhe vetëm për të… për t’u pastruar, t’i merr rrobat dhe të na shohë. Kjo ishte një ditë. Dua të them, kur them një ditë po mendoj për ato dymbëdhjetë orët por as aq nuk ndalej… hmm, në shtëpi. Axhallarët po ashtu ishin… hmm, të mobilizuar. Unë as sot e kësaj dite nuk e di se ku saktësisht kanë qenë… hmm, axhallarët e mi, por po ashtu e di që… njërin nga këta dy… epo, nuk e kisha parë me siguri një muaj sepse ai… siç e shpjegonin atëherë… hmm… ishte shumë larg. Nuk e di saktë në cilin vend, nuk… prapë po them as në këto vite nuk e di saktë… hmm, ku ka qenë i sistemuar. Për axhën e dytë, sinqerisht nuk e di nëse… hmm, nuk di asgjë. Nuk më kujtohet asgjë lidhur me mobilizimin e tyre… të tij. Të gjithë të tjerët po ashtu ishin diku në… në njëmijë anët. E ajo që mendoj që, që ka lidhje me këtë; mami për shembull, në momentin kur kishte filluar lufta, ishte shtatzënë me motrën e tretë. Dhe, pikërisht me 23 prill kur kishte lindur motra, gjegjësisht disa ditë, dy ditë para kësaj ajo kishte ndier dhimbjet dhe e kishte shumë të vështirë, marrë parasysh se… se përmes fshatit rrjedh Ibri, dhe mbi Ibër gjendet ura. Ura është… hmm, e ngushtë dhe ishte shumë e vështirë në atë moment të kalohet ajo urë. Dua të them, për automjetin sanitet ishte… vetura saniteti nuk mundte ta kalonte këtë urë për ta marrë mamin, për ta dërguar në spital. Ndërsa gjyshi im ishte mashkulli i vetëm në fshat. Të gjitha të tjera ishin, gra, dua të them, mamit i fillojnë dhimbjet dhe… nuk e di, niset… nis lindja dhe e gjithë kjo zgjaste disa orë derisa mami e thirri ambulancën. Fillimisht nuk donin ta aprovonin sanitetin, si të arrijnë sepse nuk është e sigurt. Pastaj e dërguan, dhe lajmëruan se si nuk po munden ta kalojnë urën; dhe si pastaj të… hmm, ta dërgojnë deri te ura. Unë sinqerisht nuk e di. Në fund, disi, e dërguan te ura dhe mami… nuk di… . Atë ditë ose të nesërmen… ajo lindi. Dhe më kujtohet se tregonte që derisa ishte në spital, që… hmm, disa herë e kishte dëgjuar alarmin dhe se duheshin të iknin në bodrum dhe që në atë moment, kur kishte lindur… . Mendoj se pikërisht atë ditë ishte lajmëruar alarmi dhe bebja nuk ishte te ajo. Motra nuk ishte te ajo, kurse ajo duhej të ikte pa motrën në bodrum duke mos e ditur ku është… ku është hmm, ku është… ku është motra. Dhe ishte shumë e çuditshme. Edhe mua, për shembull, më vjen keq sepse këto, nuk e di se sa, ndoshta madje edhe dhjetë vite pas luftës, shumë imazhe nga koka ime janë fshirë aq shumë sa që unë për shembull tash nuk kam… i kisha pra gjashtë vjet kur kishte filluar lufta dhe disi do të ishte e natyrshme të më kujtohet… hmm, se si dukej hmm…, motra kur e solli mami… hmm, në shtëpi. Por, unë këtë nuk e kam në kokë. Dua të them, më kujtohet vetëm… më kujtohen disa pjesë kur e shoh ndonjë fotografi. Por, të gjithë pikturën… e kam humbur.

Intervistuesi: Si e keni parë ju këtë si familje, në fakt, këtë raport të baballarëve tuaj… axhallarëve tuaj… në… në luftë; në fushëbeteja? A jeni… a keni pasur… a keni pasur frikë se nuk do të kthehen apo…?

E Intervistuara: Mua më kujtohet që… dua të them, jo atë moment kur ata kanë shkuar… hmm, në luftë; por paksa më vonë, kur mendoja për këtë, më kujtohet se reagimi im i parë ishte frika, e imja personalisht. Ku janë, çka po bëjnë, si janë?! Atëherë isha shumë e hidhëruar… kinse, për çka babi im dhe për çfarë pikërisht unë duhet që… të shqetësohem lidhur me atë se a do të kthehet babi i gjallë dhe jo vetëm babi por… hmm, edhe… edhe axhallarët dhe me këtë; dua të them, të gjithë meshkujt që i njihja. Disi, nuk shqetësohesh vetëm për njërin. Të gjithë ata ishin në një vend dhe shqetësohesh për të gjithë. Mendoj që prapë… hmm, situata e tillë me luftën…. . Askush nga ne nuk ka menduar shumë për këtë. E rëndësishme ishte vetëm që ata të ktheheshin… hmm, të gjallë dhe shëndoshë, dhe që… nuk di… e di që ne… hmm, gjithmonë kemi qenë të lumtur sepse fshati është afër… hmm, rrugës kryesore dhe kur dëgjojmë… hmm, në TV ose kur dikush lajmëron që ushtria jonë po tërhiqet, më kujtohet se ne ishim shumë të lumtura, sepse… gjoja, unë shumë gjatë nuk e kam pasur të qartë çka do të thotë se ushtria jonë… hmm po tërhiqet dhe përse po tërhiqet. Unë isha… për shkak të këtij fakti që ushtria… dua të them, për shkak se ushtria po tërhiqet, isha shumë e frikësuar sepse, nëse ushtria tërhiqet, kish do të na ruajë. Por, për shembull, nënat ishin të lumtura se ushtria do të tërhiqet sepse kjo do të thoshte se ndoshta ndonjëri nga burrat do të vjen në shtëpi. Kështu që, ja… përcilleshin lajmet dhe përcillej rrethina dhe kishte shqetësime… hmm, lidhur me atë se si janë; a kanë për të ngrënë?! A janë gjallë?! Mua, për shembull, pas luftës dhe kur e gjithë kjo përfundoi… unë disi, dua të them, disa vite pas të gjithë kësaj, kam biseduar me babanë tim dhe, për shembull, asnjëherë nga ai nuk kam arritur ta nxjerri ndonjë pasqyrim të fotografisë se si… si duket lufta. Por e di që… ajo që më kujtohet është se më kishte treguar atëherë kur… tash nuk e di, kur isha dhjetë vjeçe… është se ka qenë e frikshme, që njerëzit ulërijnë dhe që… disi ndodhte në terr. Mendoj që as ai nuk e ka të qartë sot se çka… çfarë mbijetoi ato… ditë dhe ata muaj.

Intervistuesi: Më herët biseduam se ti je vajza më e vjetër në familjen tënde dhe a e ke pasur atë rol gjatë… në ato momente kur nëna jote lindte me motrën më të vogël, dhe a kishe obligime ndaj motrës së mesme dhe fëmijëve të tjerë që ishin pjesë e familjes tuaj?

E Intervistuara: Këtu është problem. Këtu nuk më kujtohet. Dua të them, nuk dua të imagjinoj dhe t’ia lë konkluzionin logjik të përgjigjes, por mua nuk më kujtohet realisht se cili ka qenë roli im… hmm, në këtë… në këtë periudhë. Por e di se hmm, që nëna ime… hmm, më ka treguar dhe mua më kujtohet. Për shembull, unë shumë, shumë herët kam mësuar që, nuk e di, të ziej dhe që… ufff… të bëj punë të ndryshme… të ndryshme shtëpiake… hmm, dhe e di që mami im gjithë jetën theksonte se si ka mundur të mbështetet tek unë dhe se si… si kam mundur hmm… si kam qenë një person shumë i përgjegjshëm, në këtë kuptim. Besoj që kjo po ashtu ka qenë edhe gjatë luftës.

Intervistuesi: Po. Do të kthehesha përsëri… hmm, tek baballarët dhe axhallarët që ishin në luftë. Sa kohë ata qëndruan atje? Sa kohë kaluan? Gjatë gjithë periudhës së luftës apo…?

E Intervistuara: babi ishte kthyer pak më herët. Pak para përfundimit të luftës. Nuk e di saktësisht kur e kishin mobilizuar, por e di që, për shembull… hmm, nuk ka qenë aty kur kishte lindur motra dhe që për dy muaj, më sa më kujtohet, tash përsëri në bazë të tregimeve, për dy muaj mendoj se e kishte parë një herë ose dy… hmm, motrën dhe marrë parasysh që… që… ashtu që me siguri ka qenë dy muaj… unë nuk e di… diku nga muaji prill, deri më siguri… hmm, fillimi i qershorit. Nuk jam e sigurte. Ndërsa axha… hmm, ishte kthyer… kishte qëndruar pak më gjatë. Për atë shqetësoheshim… edhe një imazh i cili më kujtohet… ai në një moment… hmm, nuk e di se ku dhe nuk e di se si… e kishte një aksident trafiku… dhe ne nuk dinim asgjë… hmm, lidhur me këtë. Vetëm në një moment kur veçse ishte qetësuar situata, ne fëmijët veçse kishim filluar të luanim dhe ishim lëshuar deri te Ibri. Unë nuk kam qenë në atë grup por aty kanë qenë fëmijët tjerë dhe atëherë… ishin kthyer dy djemtë e axhës… u kthyen dy djemtë e axhës dhe… hmm, nënës time, gjyshes time i thanë se si… hmm, axha im po vjen… hmm, nga Ibri me kokë të lidhur me fashë dhe i gjakosur. I duheshin me siguri… nuk e di… pesë minuta… mendoj pesë minuta qe të vijmë në… në vete dhe të kuptojmë se çka kishte ndodhur, dhe pastaj axha veçse mbërriti… hmm, në shtëpi. Nuk i kishte ndodhur asgjë në… hmm, luftë por kishte aksident trafiku, dhe në këtë moment kur dëgjoni që dikush është me kokë të fashitur dhe të gjakosur, gjëja e parë që iu bie ndërmend është se… ka marrë një plumb. Kështu që… gjatë kësaj mendoj se ishte një situatë shumë stresuese dhe unë…, unë si fëmijë, përveç babait, isha shumë e lidhur me atë axhë. Dhe mendoj që, deri në atë moment unë nuk kam ndjerë frikë më të madhe asnjëherë. Mendoj që kjo, edhe pse, falë zotit në fund… dua të them… përfundoi për të gjithë ashtu si duhet por mendoj që kjo ishte frika më e madhe të cilën unë e kam përjetuar… hmm, të cilën ma ka përgatitur lufta; faktin që ndoshta do ta humb axhën të cilin e dua më së shumti.

Intervistuesi: A ka qenë ndonjë nga anëtarët e tu të familjes së afërt ose të largët i vrarë apo i lënduar?!

E Intervistuara: Falë Zotit jo. Dua të them, përveç axhës, siç thashë më herët, askush nuk ka… hmm, pësuar kurrfarë… hmm, lëndime trupore. Por, nëna ime është… hmm, nga rrethina e Vushtrrisë dhe familja e saj, gjyshja, gjyshi dhe daja në atë moment kur lufta… derisa lufta… hmm vazhdonte, kanë qenë në… ishin… kanë jetuar aty në… hmm, rrethinë të Vushtrrisë dhe sa më kujtohet, diku në maj, qershor, ishin dëbuar nga… nga shtëpia e tyre, nga vatra e tyre. Ne kemi… fshati im, gjegjësisht rrethina në atë moment ishte pak më e qetë ashtu që ne… hmm, kemi mundur të dalim jashtë dhe nuk di, të luajmë dhe disi… disi ishte normalizuar jeta. Mirëpo, më kujtohet që… hmm, nëna ime ende frikohej për familjen e saj. Dy tezet e mija… hmm, po ashtu të martuara në afërsi tonën dhe atëherë në një moment gjatë kësaj frike gjyshi im i kishte thirrur… hmm, nënën në, në… e kishte thirrur dhe i kishte thënë gjoja… ne jemi nisur, ja edhe pak do të arrijmë… hmm, në Leposaviq. Duam t’iu vizitojmë, nuk di, na bëj nga një kafe dhe na përgatit pakë ujë. Unë në këtë moment… hmm, isha me fëmijët në rrugë. Saktësisht më kujtohet se ku, çka dhe si. Dhe unë, për shembull, nuk kam ditur për këtë bisedë ndërmjet nënës sime dhe gjyshit tim, por e kam parë… hmm, gjyshin i cili shkonte në drejtim të shtëpisë sonë. Unë isha gëzuar sepse unë si një fëmijë nuk e kisha të qartë se çfarë po ndodhte dhe se kjo që po ndodhte ishte e tmerrshme, dhe se ata… hmm, tash veçse janë refugjatë dhe po kërkojnë… hmm, një shtëpi të re. Unë isha gëzuar kur i kisha parë, kisha vrapuar në drejtim të tyre… hmm, që t’i lajmërohem. Mirëpo, nga ai stres dhe nga ai shok, mua gjyshi im në atë moment nuk më kishte njohur. Nuk e dinte se kush jam dhe çfarë jam. Ai mu lajmërua dhe më përshëndeti, por nuk pashë që… që në atë moment e dinte kush jam… hmm, unë, mbesa e tij. Dhe këtu ndalen edhe… ndjenjat e mija në atë ditë. E di nga tregimet që ishin… se kishin tentuar t’i merrnin nga shtëpia të gjitha gjërat që mundeshin. E di që… hmm, i kishin marrë dritaret dhe që në atë… kishin në atë moment dy traktorë dhe prandaj disa gjëra kishin arritur t’i paketojnë në traktorë, dhe ishin zhvendosur… hmm, në Serbi. Dhe ajo që mua tash… si dikujt që është i rritur, është e rëndësishme, është se për shembull… hmm, asnjëherë nuk kam… asnjëherë nuk e kam ndjerë shtëpinë e tyre të re si një… si një vend ku, ku kam dëshirë dhe ku dua të shkoj. Unë tash shkoj atje ku ata jetojnë vetëm sepse dua që t’i shoh ata, por këtë të tyren… hmm, asnjëherë nuk e kam pasur… asnjëherë nuk e kam ndier si timin atë vend atje. Mirëpo, hmm, më vonë… fati im më dërgoi që… hmm, ta kem rastin që të kthehem… të kthehem në… në të tyrin… në atdheun e tyre dhe sinqerisht… hmm, pa marrë parasysh se në atë moment kur unë isha aty… hmm, në fshatin e tyre më nuk kishte Serbë dhe më nuk ekzistonte shtëpia ku ata jetonin. Unë e kujtoj atë sepse… hmm, kisha mjaftueshëm vjet që të më kujtohet se si dukej fshati i tyre… shtëpia e tyre, dhe pastaj kur pata shkuar njëzet e ca vite më vonë, ajo nuk dukej me atë që unë e mbaj mend. Por, pa marrë parasysh këtë… hmm, e kisha më mirë aty në rrethinën e Vushtrrisë se sa atje ku jetojnë tash. Dhe gjatë gjithë jetës isha e bindur dhe më është dashur një kohë e gjatë të kuptoj, për shembull, kumritë jetojnë kudo, sepse ky zog… shumë gjatë ma përkujtonte… Nedakocin; në… hmm, fshatin e tyre, dhe kurdo që e dëgjoja, disi zemrën e kisha të mbushur. Në atë moment do të më shfaqej para syve shtëpia e tyre dhe të gjitha ato eksperiencat të cilat unë dhe motra ime kishim… i kishim tek ata.

Intervistuesi: A ka ndodhur në rrethinën e fshatit tuaj ku jetonit gjatë luftës së vitit 99, në afërsi apo më larg… të kenë ndodhur sulme, bombardime, trazira?

E Intervistuara: E përmenda më herët që… hmm, Kopaoniku është afër dhe që… që nga Kopaoniku… janë dëgjuar shpesh… hmm, bombat. Por, nuk mund ta kujtojë që ka pasur ndonjë sulm më të madh… hmm të armatosur në afërsi. Por po ashtu si fëmijë më kujtohet për shembull që ne kemi… ja… hmm, përgjigja për pyetjen paraprake… tash, tash më kujtohet… na shpjegonin për shembull që ushtria po fshihet nëpër pyje. Hmm, dhe atëherë unë… e kam shumë të qartë këtë… hmm, pikturë… më kujtohet që shumë shpesh… hmm, shikoja në ato pyje… hmm, në ato kodra dhe paramendoja që… njëkohësisht këtë e kisha si mënyrë të qetësohem sepse paramendoja që babi ndoshta është aty diku në afërsi, ndërsa, nga ana tjetër, kur terrohej, unë atëherë… disi… hmm, imagjinoja që nga këto pyje na kanoset rreziku. Kështu që… hmm, ja kjo është ndoshta një mënyrë e imja si fëmijë që të qetësohem dhe gjëra t’i shoh në vete… hmm, në mënyrën time. Kjo që është… ajo që më kujtohet është se… unë atëherë, po them, isha gjashtë vjeçe dhe do të duhej që në shtator të filloj të vijoj parashkollorin dhe atëherë, vitin tjetër… hmm, në klasë të parë. Dhe më kujtohet se, për shembull, në TV kemi pa që shkolla…, hmm, shkolla ime e ardhshme… hmm, ishte rrënuar, dhe mua… disi ashtu… hmm, e kisha vështirë… si tash kur duhet të filloj shkollën dhe si do të shkoj në shkollë, dhe kështu me disa pyetje të mija, ku pastaj del qe në fakt ky ishte një lajm i rremë. Që… që shkolla është ende e tillë. Nuk e di se çka kishte ndodhur në atë moment dhe përse… përse u plasua një storje e tillë, por më kujtohet se kjo ishte e lidhur drejtpërdrejtë me të ardhmen time dhe me atë që… mendoj, më ndalonte që… ky fakt më ndalonte ta realizojë atë që doja, që të shkoj në shkollë dhe të arsimohem.

Intervistuesi: A keni përcjellë… kur veç e përmendët lajmin e rremë… a keni përcjellë mediat gjatë luftës?

E Intervistuara: Unë sinqerisht… ajo që më kujtohet nga mediat është se ne në fakt përmes TV-së kemi kuptuar se kishte filluar lufta. Ka qenë TV-ja e kyçur dhe pas… hmm, kur na ka njoftuar edhe… hmm, axha, edhe e kemi parë në TV… hmm, në TV po ashtu atë njoftim dhe atë shpallje të fillimit të luftës. Por, nuk më kujtohet se ne kemi përcjellë lajmet… hmm… mendoj që si fëmijë nuk kam… po ashtu më kujtohet se prindërit tonë flisnin lidhur me këtë dhe… tregonin si e kanë bombarduar këtë, thonë aty… dëgjova në TV këtë… . Për mua në ato vite nuk ka qenë TV-ja aq i rëndësishëm sepse… disi mua… shumë e kam për zemër… hmm, tash kur mendohem dhe kur mendoj për ato vite… më vjen mirë që disi, nuk e di në çfarë mënyre, por më duket se prindërit tonë e kanë luajtur shumë mirë rolin e tyre sepse, unë për s… më duket… hmm, atëherë disi kemi arritur të shikojmë edhe filma vizatimorë dhe të luajmë e të shoqërohemi. Prandaj them… TV në atë periudhë nuk ka qenë burim i lajmeve tmerruese, por disi të argëtimit, por ja, ky, ky… ky plasim i atij lajmi… hmm, për shkollë ishte përmes TV-së. Kjo ishte… ko ishte pra… ky fillim… lajmërimi i fillimit të luftës përmes TV-së dhe ky lajm për shkollën ishin dy gjëra të cilat më kujtohen dhe kishin ardhur… hmm, nga mediat.

Intervistuesi: A ke shkaktuar ndonjë pasojë ose… si ta them… A ka ndodhur në vitet pas… afërta… në vitet e afërta pas… disa vite pas luftës a flitej për luftën? A keni ndjerë ndonjë… si familje ose si, si… ti si individ, ndonjë vështirësi?!

E Intervistuara: Në fakt, mua… nuk di sa vite pas luftës por, më kujtohet se ato vite ishin të vështira. Babi ka… mami ka punuar, për shembull, para luftës. Por, pas luftës ajo kishte humbur vendin e punës sepse puna e saj prapë ishte… hmm, në rrethinë të Vushtrrisë dhe nuk kishte mundësinë që të shkojë në punë. Financiarisht ka qenë e vështirë. Në atë… në ato vite pas luftës, prindërit e mi kishin filluar të punojnë në ndërtimin e shtëpisë dhe ne, për shembull, nuk kemi pasur… hmm, shumë shpesh gardërobe. Ishte shumë e vështirë… kishte… prindërit nuk kishin financa, për shembull, të na përgatisin për shkollë. Bartnim, nuk e di, sende të përdorura apo sende të cilat i huazonim nga të afërmit më të mëdhenj apo në këtë mënyrë. Financiarisht, ja kështu… babi, prapë e kalova… babi… hmm, punonte në atë periudhë por… në fabrikë, por kishte pak punë. Gjë që menjëherë do të thotë se ishte më e dobët… hmm, paga dhe se… nevojat kishin mbetur të njëjta. Asgjë nuk kishte ndryshuar as para as pas… hmm, luftës, sa u përket nevojave njerëzore dhe të ekzistencës. Por prapë, edhe në atë… mendoj… disi… gjendeshin dhe prapë ne si fëmijë kishim hapësirë që shumë më pak të shqetësoheshim për këtë dhe nuk kemi qenë shumë të përfshirë në atë tregim… hmm, lidhur me vështirësitë. Pas luftës, këto janë gjerat të cilat më bien ndërmend dhe ajo që, për shembull, ma ka zbukuruar këtë periudhë, kur prindërit nuk kanë mundur t’i përballojnë, nuk di, sheqerkat, çokolatat dhe të tjerat, në atë periudhë pas luftës kishte ardhur KFOR-i në Kosovë… hmm, edhe pse shpesh, si i thuhet, kampi i tyre apo ai… vend ku qëndronin… hmm, ishte i vendosur në fshatin afër timit dhe ata shpesh patrullonin dhe vizitonin… popullatën në rrethinë. Kur vinin, ata sillnin lodra dhe sheqerka apo diçka që… është, nuk e di, ja mua këtë periudhë ma zbukuronte… hmm, fëmijërinë. Dhe më kujtohet se që në një moment një paketë të plotë me ëmbëlsira… hmm, fillimisht e mori motra ime. Unë nuk e pranove sepse nuk isha… hmm, me ushtarët. Unë qaja dhe pastaj, për shembull… hmm, mami im shkoi te ushtarët dhe i luti të na japin edhe një paketë dhe ua shpjegoi… hmm, situatën dhe aty edhe unë… e mora timin. E kjo paketë, për shkak të mungesës dhe të gjitha të tjerave… për shembull, në këtë moment, nëse do e kisha pasur këtë paketë, me siguri do i haja ëmbëlsirat për tri ditë. Por atëherë ai na pati qëndruar, nuk e di, një muaj pati zgjatur, në mënyrë që të kemi. Sepse përndryshe nuk do të… nuk e dinim kur do të pranonim herën tjetër.

Intervistuesi: Si e shikon nga koha e tashme këtë, të gjithë këtë periudhë të luftës? Çfarë janë këto ndjenja? A mendon që kemi… që ke… që keni… gjegjësisht, jeni forcuar… dhe…?

E Intervistuara: Nuk e di. Tash me njëzetë e tetë vjet kur më pyet dikush: “Si ishte në luftë?” E frikshme, e tmerrshme dhe është një traumë e madhe. Njëmijë gjëra edhe sot kthehen dhe pasoja e luftës, dhe kjo është situata në të cilën rishtazi kam qenë… hmm, isha në, në Beograd dhe dëgjova… emm, rotacionin dhe sirenën e policisë. Gjëja e parë që më shkoi në kokë ishte… më ktheu në ato vitet, në të nëntëdhjetat. Në vitin nëntëdhjetë e nëntë, në vitin dymijë, në fakt. Kështu që, kurdoherë kthehet ajo ndjenjë të një… hmm, që të tronditë dhe, nuk e di, është e frikshme dhe e tmerrshme, është e papërshkrueshme… e papërballueshme. Ndërsa, po asht… nuk e di… unë sinqerisht nuk e di se si është të jetohet në ndonjë shoqëri stabile sepse, marrë parasysh që kam… në vitin nëntëdhjetë e nëntë kur ka qenë po ashtu periudhë e luftës, kur ishin inflacionet, pastaj viti nëntëdhjetë e nëntë, e më pastaj viti dymijë, hmm, kanë sjellë, të gjitha këto disi për disa vite… ka qenë njëfarë… destabilizimi apo, nuk e di, sulme të armatosura, apo luftë, apo si do që kjo të quhet. Kështu që tash për mua në këto vite nuk është e qartë çka është të jetohet në një shoqëri stabile ku… ekzistenca juaj nuk është në pikëpyetje. Unë… nuk do të doja të paraqisja faktet dhe të gjitha këto… hmm, gjëra që kanë ndikuar në, në fillim të… hmm, luftës. Unë nuk kam mirëkuptim për, për çfarëdo luftë, e as nuk kam mirëkuptim për vrasjen e civilëve dhe njerëzve të pafajshëm. Mendoj që civilizimi ka avancuar dhe që të gjitha këto çështje mund të zgjidhen me rrugë pa dhunë dhe që… prapë jemi mjaftueshëm si civilizim… hmm, të pjekur dhe që nuk duhet më të luftojmë për territore. Që ndarja, apo sido që të jetë… hmm, çka do që është në pyetje… lidhur me territore, mund të zgjidhet në mënyra të tjera, në… vdekjet… në luftë… lufta nuk mund të jetë pa viktima. Në luftë viktima janë edhe ajo palë që e ka shkaktuar luftën edhe ajo palë që reagon ndaj luftës. Edhe njëra palë edhe tjetra kanë… hmm, viktima por… është e tmerrshme kur mendoni që numri i madh i këtyre viktimave janë civile… civilë. Janë njerëz të cilët as nuk janë pyetur e as nuk kanë vendosur, as nuk e kanë zgjedhur luftën. Kështu që, jam shumë e zemëruar dhe njëzet e ca vite, pas të gjitha këtyre ndodhive, me siguri ka mundur ndryshe.

Intervistuesi: A ka pasur në njëzet e dy vitet e fundit nga përfundimi, gjegjësisht nga fillimi e pastaj deri në përfundim… sa i përket paqes dhe stabilitetit, a po lëviz situata në drejtim të duhur? Cili është mendimi juaj?

E Intervistuara: Paj, sinqerisht… mendoj që… që… në pesë vitet e fundit ndoshta… mendoj që është stabile. Mendoj, nuk është stabile por është më e qetë në raport me vitet paraprake, dhe disi mundet që… hmm, të jetohet më lirë, me kufizime të mëdha, mund të shkosh këtu… këtu nuk mundesh. Nëse shkon këtu, ruaju kështu ose, nëse përzihesh me, ku ta di, Shqiptarët, atëherë ki kujdes se si sillesh dhe gjëra të ngjashme. Sepse na kanë mësuar, thjeshtë, nuk mendoj se na kanë mësuar prindërit. Mendoj që na ka mësuar jeta dhe eksperienca, që të dimë se si, kur dhe ku të sillemi, e me vet këtë, kjo disi të kufizon. Nuk je ai që je atje ku gjendesh. Por, prapë unë nuk e di, dua të them nuk ka lidhje me realitetin, por kam ndjenjën që unë, për shembull, sado që tash është qetë, sado që nuk ka ndodhi, lidhur me… ndodhitë e dhunshme, apo sido që i quaj, unë edhe më tutje… hmm, nuk e kam ndjenjën që mundem plotësisht të… nuk ndihem plotësisht e sigurt në Kosovë, sepse disi, gjithmonë pres që nga ndonjëra anë mund të ndodh diçka. Mendoj që, ja, zgjidhja e vetme është të jetohet me këtë, sepse, prapë po them, ne si civilë disi nuk kemi ndikim të drejtpërdrejtë në atë se si do të zgjidhet situata politike por mund të mësojmë që të jetojmë më këtë dhe që… që jeta të mos na ndalet për këtë.

Intervistuesi: A keni pasur kohëve të fundit, apo në kohën pas luftës… hmm, kontakte, bashkëpunim, këmbim të dijes me popujt tjerë, tjerë etnik, për shembull me Shqiptarët?

E Intervistuara: Paj, po. Dua të them, shumë shpesh në rrethana shpesh të ndryshme dhe në disa raste të ndryshme kam qenë në shoqëri të njëjtë, gjegjësisht, nuk e di, kam bashkëpunuar me, me Shqiptarët dhe, marrë parasysh që… hmm, punoj në jug dhe në thelb, për çdo ditë kaloj nëpër mjedise shqiptare dhe kam rastin që, nuk di, jo të flas sepse nuk e di gjuhën, nuk di të flas Shqip, por ja, të takohem në këtë mënyrë apo tjetër me Shqiptarët dhe unë deri tani nuk kam pasur përvoja të këqija, e as nuk… hmm, nuk kam pasur situata të cilat do të mund t’i quaja të këqija.

Intervistuesi: A mendon se duhet të punohet në bashkëpunimin sa më të madh të shoqërisë civile dhe sektorit joqeveritar dhe qeveritar në procesin e njohjes së njëri-tjetrit dhe në një pajtim dhe bashkëpunim, në të gjitha nivelet?

E Intervistuara: Para së gjithash, unë mendoj…, atë që mund ta them nga përvoja… por unë kam dëshirë të madhe, për shembull, ta mësojë gjuhën Shqipe. Unë mendoj që kjo do të më kishte lehtësuar shumë… hmm, sfera. Jetoj në Mitrovicë dhe për shembull, do ta kisha më lehtë që nganjëherë unë t’u drejtohem… hmm, Shqiptarëve në gjuhën e tyre dhe jo që ata… që ata të mundohen që të mësojnë… hmm, serbisht. Sepse, mendoj që komunikimi do të ishte… hmm, më i lehtë. Sa u përket të tjerave… hmm, nivele dhe avancimeve të tjera ndërmjet Serbëve dhe Shqiptarëve, disi mendoj që është shumë e rëndësishme të fillohet me përvojën personale sepse nëse nuk duam që ne vet të avancojmë në këtë marrëdhënie, mendoj që edhe nëse nuk fshihemi prapa ndonjë organizate joqeveritare, apo çfarëdo tjetër, dhe prapa çfarëdo shoqate, as në atë rast nuk do të jemi shumë të suksesshëm.

Intervistuesi: Ju faleminderit shumë për intervistën. Nëse dëshiron, mund të mbetesh anonime, e nëse jo, mund të na thuash emrin dhe mbiemrin.

E Intervistuara: Paj, dua të mbetem anonime.

Intervistuesi: Edhe një herë, faleminderit.

E Intervistuara: Nuk ka përse.