Neri Ferizi
Bjeshka Guri (intervistuesja)
Neri Ferizi (e intervistuara)
Akronimet: BG=Bjeshka Guri, NF= Neri Ferizi
BG: A po na tregon diçka për veten më shumë, kush je çka bën?
NF: Ok. Unë jam Neri. Jam aktiviste e Shoqërisë Civile në Mitrovicë. Me shoqërinë civile ia kam fillu me punu që kur kam qenë 17 vjeç ndoshta. Ngapak si vullnetare, mandej e pata fitu një punë si projekt, edhe prej atëherë më, më duket se një herë kam punu në institucione nja 6 muaj edhe një herë në biznes 1 vit, përndryshe krejt jeta ime është shoqëri civile deri tash. Diçka për veten, unë tregova për profesion, ndoshta edhe diçka tjetër me ju tregu. Unë jetoj me në familje 5 anëtarëshe, në fakt 4 se motra është martuar. Jetoj me vëllaun, nanën edhe babin. Jam më e madhja, jam fëmijë mbas 8 viteve martese të prindërve. E ke pa ndoshta në atë historikun që ta kam dërgu, në Bruksel faktikisht ku i kemi shfaq disa storie tona, ka qenë si story telling edhe ata mandej e kanë përpunu e kanë bo në mënyre artistike.
BG: Deshta më shumë me ditë, si e mban në mend, sa vjeçare ke qenë para se me fillu lufta edhe ndoshta me nda çfarë përshtypje, çfarë kujtime ke prej asaj kohe, dmth. para se me fillu lufta?
NF: Ka qenë një ndjenjë e keqe para luftës kur babai ka mbetë pa punë edhe unë qysh e kam kuptuar kohën se babi gjithmonë i sjellte disa.. se babain e kam Minator edhe shpesh here ju jepnin dhurata për fëmijët edhe ka pasur çokollata, ka pasur kukulla, e mbaj në mend një arushë shumë të madhe edhe mandej një kohë u ndërpre krejt kjo edhe unë mbeta t’u mendu pse babi më nuk po sjell dhurata. Në atë kohë ai ka dal prej punës e mandej është deshtë një kohë me u mësu pa dhurata edhe gjithmonë e pritja babin kur po sjell kësi dhurata. Mandej, prej këtu ka fillu një ndjenjë e keqe, pasiguri, nuk di si fëmije as si me e shpjegu sepse unë nuk kam qenë e vetëdijshme që me e lonë punën nuk ke pare, ose..kam qenë e vogël për me i kuptu këto gjëra, dmth. ka fillu ajo ndarja. Edhe kam fillu të nervozohem me babain tim, pse e ka lënë punën, pse nuk po me sjell më dhurata. Mandej ka kaluar një kohë kur babai tërë kohën rrinte në shtëpi, nuk shkonte më në punë edhe më nuk e pritsha, ishte aty me ne. E mandej ne shkonim në shkollë, dmth. deri vonë ne kemi shku në shkollë. Edhe deri kur filloj lufta, kështu kur ka filluar në Drenicë atëherë ne e kemi ndërpre shkollën me shku atje ku shkonim edhe mandej është deshtë me shku në një fshat në shkollë në Rahovë, u desht me ecë tepër larg, nuk e di, kam qenë e vogël dhe mua m’u dukke interesant pak, m’u dukke si sfidë me shku me taku njerëz të rinj prej atyre që i kam pasë, ka qenë interesant. Mandej, prej aty kam fillu, dmth. i kam pasur 9 vjet kur kanë fillu me bombardu, edhe unë kam jetu në fshat në atë kohë të luftës për me ikë prej Serbëve, edhe…
BG: Domethënë jeni zhvendosur në fshat?
NF: Po, edhe në atë kohë e kanë bombardu fshatin. Granatat binin nëpër livadh. Më kujtohet kur thonin me shku në ato, dmth. ka ra një granatë, sepse nuk bjen prap granata në të njëjtin vend, e ke parasysh. Dmth, gjithëmonë kam mendu që gjuan me pushkë, ose kur gjuan diçka nuk mundet me ra 2 herë në të njëjtin vend. Gjithmonë e kam pasë tërë kohën atë përshtypje që nëse më gjuan dikush me guri në atë drejtim njëherë, pastaj dytën herë ai nuk gjuan më në atë drejtim. Ashtu po, edhe mandej ne si fëmijë, bombardonin p.sh. një ditë, por tjetrën ditë ne dilnim e luanim normalisht, kur e mendoj ka qenë shumë e tmerrshme, sepse ti nuk e ke ditë kur po të bombardojnë. Edhe shkonim me lujtë në ato gropat ku kanë qenë, paramendo aty ka mujtë me pasë ndonjë copë që nuk ka eksplodu, por nuk e di, ndoshta edhe prindët nuk kanë ditë me na mësu atëherë, sepse nuk janë provu me kësi gjëra se p.sh. tash kur e mendoj shumë prej njerëzve kanë pësu prej atyre granatave që kanë mbetë edhe… është e çuditshme pse ne kemi shku edhe kemi luajtë të ato vende. Mandej e di që këta burrat e shtëpisë kanë vendosë që me ndërtu një bunker për shkak të granatimeve të vazhdueshme edhe kanë vendosë me dal me roje, nëpër mal rreth e rreth fshatit. E kanë ndëertu atë edhe për ne si fëmijë ka qenë tepër interesant me e pa një asi bunkeri, me hy në te, dmth. ne tërë ditën lujshim në bunker, e ke parasysh.
BG: A e ke ndonjë kujtim, a e ke ndonjë kujtim qysh është dukë bunkeri, qysh e kanë ndërtu, me çfarë materiali?
NF: Nuk kam diçka, por e di që më së pari kanë gërmu thellë në to, sepse ne kemi qenë aty kqyrnim se çfarë janë t’u bo. Mandej kanë pru dru edhe i kanë vendosë përmbi, por kanë pre shumë dru. Dmth. se ajo është deshtë me qenë shumë e trashë për shkak të granatimeve që mos me e shpu granata atë. Kështu ka qenë. Mandej patëm shku dhe patën ndejtë krejt familjet se ka qenë mjaft i madh. Por në fshatin tonë nuk ka pasë shumë banorë, dmth. kemi qenë krejt pak edhe kemi shku dhe kemi ndejtë aty disa ditë. Edhe kur kanë fillu, se tash kanë hy këmbësorët Serb në fshat edhe kemi ikur dmth. prej aty-prej bunkerit. Para se me hy në fakt, kemi shku te dajtë me mamin. E di që disa kanë vdekë aty në fshat për shkaku se patën besu që Serbët nuk hyjnë në këmbësorë, nuk vijnë deri këtu naltë. Edhe dy prej tyre kanë vdekë, dmth. i kanë zënë familjet e tyre, i kanë torturu, por për fatin e mirë tonë ne shkuam te dajtë në një fshat krejt tjetër në Proponiq ku rrinin edhe plot familje të tjera. Fillimisht kemi shkuar te dajtë mandej te halla në Vushtrri, edhe aty kemi ndejtq derisa i kanë shpërnda krejt banorët, prej aty kemi shku në Zhabar, edhe në Zhabar është një fshat këtu në Mitrovicë që tash mundem me i thonë edhe lagje ndoshta. Aty kam ndejtë se e kam pasë edhe një hallë tjetër, mandej prej aty kemi shku te dajtë por jo te dajtë në shtëpi, por ka qenë mbi fshatin e dajve një mal shumë thellë atje ku kanë ndejtë mundem me thonë nja 3 mijë njerëz që janë mbledh prej të gjitha anëve. Kemi ndejtë aty dhe i kemi bo disa shatora. Kemi pasë lopë me veti që i kemi marr edhe që mbijetonim me ato. Njëra prej gjërave që më kujtohet ka qenë babi kur…se ne për ushqim vuanim atje, nuk kemi pasur shumë me ngrënë, zgjidhje hiç se hiç por as ushqim, bukë nuk ke pasë me hangër. Më kujtohet babai, sepse burrat u organizonin natën edhe shkonin në qytet tinëz edhe merrnin miell, merrnin bukë me hangër, merrnin gjëra ushqimore, etj. Një prej kujtimeve, interesant që tani nuk e ha, por më ka pëlqy shumë, ka qenë e bërë një çorbë me pasta, iu harrova emrin pastave të gjata..?
BG: Shpageta?
NF: Shpageta, faleminderit. Dmth. shpageta por në formë të çorbës, se vetëm e kanë zij dhe e pak i kanë vu kryp,por ka qenë ekstrem e mirë. Tepër më ka pëlqy. Më pat mbetë në kokë, por krejt ka qenë sepse na kemi qenë shumë të uritur. Apo më kupton? Edhe jemi pasë mësuar me ngrënë qumësht me bukë, a e din qumësht me bukë tërë kohën. Kështu që ajo për ne ka qenë diçka ekstra, diçka ndryshe edhe e di që më pat pëlqy tepër. Mandej prej aty kemi tentu me shku…
BG: Vetëm edhe diçka Neri, apo të kujtohet çfarë dinamika kanë ekzistu mes njerëzve, çfarë atmosfere ka qenë? Se qysh e përmende edhe vet ka qenë 3 mijë veta duke u strehu në mal.
NF: Po, tani na kemi qenë pak më…dmth. ka qenë interesant që ata që janë njohur mes veti kryesisht i kanë bë ato shatorat më afër njëri-tjetrit. Na kemi qenë daja, axha, se edhe axha im ka ardh te dajtë e mij,mandej ka qenë tezja, mandej kushërinjtë e dajve e na kemi ndejtë të gjithë bashkë dmth. i kemi bë shatorat. P.sh. shatorin na e kemi pasë bashkë me agjën, daja e ka pasë bashkë me tjerët të vet, dmth. secili e ka pasë shatorin e vet, kështu ka qenë mënyra e organizimit. Tjetra, sa i përket ushqimit-ushqimin e kemi pasë të përbashkët. Kryesisht babai im ka qenë ai që ka shku me marr ushqim tërë kohën, nuk e di pse por mendojn që ka qenë më i gjindshëm ose nuk po e di, por gjithmonë ka qenë ai që ka shku me e marr ushqimin. Mandej më poshtë, më poshtë në mal ka qenë Halit Berani, ndoshta e njeh Halit Beranin. Ai mjaft herët e pat ndërtu, se Halitin e kanë ndjek Serbët për me e marr në burg edhe ai moti pat ikë prej qytetit edhe ai aty e pat ndërtu thuaja si shtëpi, si…tepër bukur e ka bë. Tash kur e kujtoj tepër vendi i bukur pat qenë. Ai ka ndejtë më poshtë, por tash e ka kanë ruajtë zakonisht Haliti të tjerët. E di që një herë babai im pat ardh dhe pat kërku ujë, më jep pak ujë se u frikësu se tash rrugës kur ka shku Haliti e ka pasë një xhaketë të madhe edhe i ka dal babait përpara me u tall me te, apo kupton? I ka fol Serbisht edhe babai mandej është frikësu edhe e di që kërkonte ujë me pi. Dmth. ajo rrugë mjaft ka qenë e frikshme se është deshtë me shku prej Broboniqit-Koprivë-Koshutovë-për me dal në qyteti diku në ndonjë shtëpi me gjetë ushqim. Edhe zakonisht disa vetura Serbe kanë qëndru kah Kopriva edhe këta nuk kanë guxuar dmth. me shku kah rruga normale, por malit, skajeve, dikah kah nuk shihen.
BG: Domethënë me kerr kanë udhëtu deri në qytet?
NF: Jo,jo, jo. Në këmbë, e ke parasysh, në këmbë. Dmth. babai im ka udhëtu ndoshta 1 ditë derisa ka shku në qytet me marr ushqim edhe me ardh, edhe nuk kanë pasur as kerr as kurgjo, krejt ushqimin ëhtë është me e mbajtë më krah për me sa e sjell neve atje në mal ku kemi qenë. Por, para se me shku atje, se harrova se kam fillu edhe me i harru pak storiet e luftës, ne prej Zhabarit kemi tentu me shku në kolonë për me dal në Shqipëri. Por, neve nuk na patën lonë, na kanë kthy gati në kufi me Shqipërinë-Prekallë ka qenë vendi ku kemi ndejtë. Ka pasë plot familje-aty mandej na kanë plaçkitë, kanë kërku dukat, pare, e di që na patën plaçkitë e aty e kujtoj një rast në kolonë kur jemi pasë untu shumë, e kanë qenë disa Boshnjake me sa e kam mbajtur në mend unë, që kishin bo në një fshat aty se ata nuk i kishin nguc meqë kanë qenë Boshnjak ose ku e di, na patën dhënë bukë, kështu pitalka të nxehta me ajvar. Ooh, tash unë nuk mundem me hangër shumë pitalkë me ajvar për shkak të atij emocioni që e kam. Edhe e di që mami e pat nda në gjysëm me na e dhënë neve e një gjysëm e ka ruajtur për më vonë, por unë patjetër doja të ha se isha e uritur. E di që pastaj, po mendoj që nganjëherë kur e mendoj prindët shumë mirë kanë ditë me e menaxhu edhe këtë situatën e luftës,që me e ruajtë pak ushqim për nesër, mos me hangër sot. Mandej e di që aty kemi qenë, ka pasë me javë më duket që nuk kemi bë dush, e kujtoj si fëmije edhe morrat na kanë ecë në kokë edhe tmerr ka qenë. E di që te ato Boshnjaket na kanë ndihmu edhe na kanë dhënë krehër me i kreh flokët, ujë me u la, edhe e di që mami më ka marr dhe ka tentu me m’i hjek se ne kemi qenë krejt në një traktor duke shkuar për kolonë e ka qenë e mbushur plot me njerëz që as nuk i njihshe. Ka qenë aty një njeri i sëmurë edhe ai e ka pasë me patjetër me u shtrij..kështu…unë kam qenë e vogël edhe e di që ai tipi vënte këmbën dmth. te hunda ime, kështu edhe shpesh herë iu ankoja nanës edhe dojke me ma shpjegu që njeri është i sëmurë dhe duhesh me e duru, ai ka nevojë me u shtrij. Por, diqysh kur e mendoj që gjithë ato peripeti kur i kemi pasë nuk kemi pasur shumë konfrontime me njëri-tjetrin, dmth. pse ti po e zen atë pjesë, pse ti, diqysh krejtve na ka zënë edhe askush nuk bënte zë. Askush nuk ka thënë pse ky, ose pse e more atë në traktor ose pse ti këto, ose pse ti ato, ose pse ti i pari ose i fundit qysh ndodh zakonisht tash. Atëherë nuk ka pasë kështu, ka qenë interesant, nuk kemi pasë kurfar probleme, na ka lidh edhe kjo çështja që jemi në një problem të përbashkët, ose nuk e di, por ka qenë interesant me e pa që nuk kemi pasë probleme në mes veti asnjëhere. Përndryshe gjatë luftës, kujtoj që, se tash ka qenë edhe kjo çështja në familje që dikush duhet me shku edhe me iu bashku Ushtrisë Çlirimtare, unë i kam pasë edhe i kam ende tre djemtë e axhës që kanë qenë më të rritun se na kemi qenë si një familje kështu, edhe ata e kanë pasur një diskutim brenda edhe me babin edhe me axhën se dikush prej neve duhet me shku edhe e di që djali i axhës i vogli ka qenë shumë PRO me shku edhe aty e kanë pasur një diskutim se jo po du unë, jo ai edhe mandej kanë vendosë që ok. Ky i vogli, meqenësë është t’u e ndjeh shumë këtë far ..me shku, porpastaj atë e ka zënë ushtria Serbe, dmth. kur ka qenë në UÇK në mal këndej në Mitrovicë edhe e kanë marr në Serbi edhe e kanë dënu me 12 vjet burg. Sot, nuk i dua unë shumë këto zbukurimet e Vitit të Ri se krejt e dijnë që i dua zbukurimet e Vitit të Ri, është ndoshta pikërisht edhe kjo se edhe mbas luftës ne nuk e kemi festuar Vitin e Ri, sepse edhe mbas luftës ka qenë ai në burg. Krejt çfarë kam mund të shoh ka qenë te dajtë kur shkojsha që i kanë pasë ato zbukurime, na në shtëpi nuk i kemi pasë se Safeti është në burg edhe nuk mundemi, unë kam qenë ende e re, kam pasë qejf pak, por çdo Vit të Ri, qysh me thënë kemi mendu që ok.qysh po hjek ai atje, kushedi a i japin, kushedi a e torturojnë, a i japin ushqim me hangër ose gjëra tjera, gjithmonë, çdo festë diqysh e kemi pasë në kokë që ok.neve po na mungon një anëtar që është gjallë, e dinim që është gjallë se halla pat shku edhe me e vizitu, por që nuk e dinim a ka me shpëtu apo kanë me e mbyt atje. Edhe e di që deri vonë kur e kanë liru Nait Hasanin, Albin Kurtin e këta, e patë liru edhe atë mbas lufte ka qenë. Deri atëherë ne çdo festë e kemi pasur të ndaluar, pastaj menjëherë kur erdh ky ne i vendosnim dritat, disi për atë jemi shumë të lidhun me festën e Vitit të Ri, me këto zbukurimet se na kujton që kemi pasur një gëzim, më në fund kemi arritur me i vënu dritat, dhe ndonjëherë nuk e kuptoj që tani që jemi në liri, i kemi krejt edhe ok.e kemi pandeminë, i kemi shumë sfida përpara se jeta pa sfida nuk mundet me vazhdu tutje, por përderisa jemi gjallë, jemi mirë, pse mos festu bashkërisht, me i qitë disa drita, edhe në këtë pandemi p.sh. ju jep njerëzve një ndjenjë të mirë festive, sepse jemi mësu me e pa njëjtë qytetin, njëjtë shtëpinë ose, apo e din. Unë p.sh. tani i kam 32 vjet por ende e dekoroj shtëpinë, e qes bredhin, i qes dritat që ma jep atë ndjenjën që okay kemi festë, kemi diçka të mirë, secili gjen diçka të mirë prej jetës së vet që mundet me festu. Tjetër, pas luftës, dmth. kjo ka qenë periudha pas luftës që e kemi pasë. Më kujtohen bombardimet gjatë luftës dmth. jemi kthy prej malit e kemi shku në atë shtëpi në Zhabar. Ka qenë një familjë që na e pat lëshu shtëpinë, vëllau i tij ka qenë jashtë vendit edhe e pat lëshu shtëpinë për refugjatë, dmth. pa pare, pa kurgjo. Edhe aty kemi ndejtë..
BG: Zhabari në cilën komunë është?
NF: Në Mitrovicë është Zhabari, po. Afër është aty, afër Mitrovicës. Edhe e di që ka qenë një prej gëzimeve më të mëdha kjo puna e NATO-s sado që, sot ndoshta sot kam një perceptim krejt tjetër, por atëherë ke qenë asi pozicioni që është deshtë një ndërhyrje që ti me qenë e lirë, edhe me e gëzu fjalën e lirë, lëvizjen e lirë, e krejt të tjerat. E di që kur e patëm dëgju në lajme nuk besojshim, dmth. nuk kishte shansa, kemi dal kështu në qytet me e pa që me të vërtetë, ne nuk kemi besu. Edhe pastaj kur i kemi pa këto ndërhyrjet e NATO-s, mendoj që pastaj na patën largu krejtve prej shtëpive Serbët edhe na patën pru në një pjesë te Stadiumi në Tamnik. Aty kanë qenë plot qytetarë, e di që burrat u patën nda prej grave. Neve grave dhe fëmijëve na ka kanë lënë në atë pjesë edhe në mesin tonë, dmth. ishte t’u i ra NATO hynin tanket e Serbëve, që mos me iu ra atyre se ne ishim aty dhe ata kur shihnin që ne jemi fëmijë e gra ata shpëtonin, apo kupton? Brenda saj, nuk e di si ka deshtë me i ra NATO një tanku, por ndoshta edhe ata kanë frikësu që mos po i sulmojnë ose çka po di. Vetëm e di që aty kemi ndejtë gjithë ditën, aeroplanat lart, tanket poshtë, na duke bërtitur, duke qajtur, tani që u ndam me babain-mendoj që ka qenë hera e parë që u patëm nda me babain, ka qenë njëfar lloj pasigurie edhe nuk dinim se ku është se atëherë nuk ke pasur telefona, nuk kishim asgjë që me mujtë me komuniku me njëri-tjetrin. Edhe e di që aty më pat kap njëfar frike tepër e madhe, ndoshta prej krejt kësaj ajo ka qenë frika më e madhe ku është babi, kushedi kah ka mbetur ai. Edhe ata kanë shku dhe janë fshehur në një krua, një pus, janë fshehur aty deri sa ka përfunduar kjo, edhe pastaj atëherë kemi dalur në qytet edhe e kemi pa që me të vërtetë i ka ra NATO dhe me të vërtetë ne jemi të lirë. Ka qenë tepër, ndjenja më e mirë ndoshta, edhe pavarësia ka qene ndjenja më e mirë pas asaj kohe.
BG: Qysh ka qenë procedura e kthimit në shtëpi, çka mban në mend prej asaj kohe?
NF: Neve na e kanë djeg shtëpinë, edhe çfarë më dhinbset më së shumti kjo është që tani unë nuk e kam asnjë fotografi të fëmijërisë time. Janë shumë pak foto që i ka halla, ose i ka daja, a e din, por ato janë 2-3 foto, jo krejt ato kujtimet që ne i kemi pasë. Ndoshta krejt shtëpinë që e kanë djeg nuk më ka ardh rëndë, sa më ka ardh rëndë që kujtimet e mia m’i kanë djeg edhe po mendoj edhe ato lodrat e mia, çkapo di se atë herë kam qenë e re. Diqysh kur erdhëm tash pas luftës duhej me, ok. Mendonim se çdo gjë ka me shku mirë, po, e kishim një pjesë të pareve ku babai i kishte ruajtur aty në…ka qenë interesant se gjithmonë sado qe njeri tjetrit nuk ka mundur të dijë ku i ke shtij paret ose çfarë ke bo, mami gjithmonë e ka pasë një frikë që, se pat marr kështu dorën brenda në jakne ia pat shqy jaknën edhe i kanë shtij paret kanë qenë atëherë 1000 Marka nëse nuk gaboj edhe i ka qepë ato, atë jaknën e kemi pasur për detyrë krejt familja me e rujtë, apo kupton..sepse mendonim që ne kemi me dal me një shtet tjetër apo Shqipëri, ose dikund dhe e dinim që na duhen paret, e din se ne një far forme nuk kemi pasë shpresë, a kemi me mund të jetojmë këtu, ose ka me ndërhy NATO ose ka me ndërhy një forvë e jashtme që ka me na shpëtu ose ka me na dal në ndihmë, nuk kemi pasur kësi shpresa Shpresa e vetme ka qenë me ikë prej këtu, me e lonë Kosovën edhe nuk ka më Kosovë. Mandej, e kujtoj pas luftës i patëm nxjerr ato pare edhe patëm blerë shumë sende, kemu hy më një shtëpi, me një banesë në fakt, këtu në Mitrovicë që ka qenë e Serbëve. Aty kemi jetuar në një periudhë mjaft të mirë…aaa..nuk di tjetër çka me të tregu? Unë pastaj e di që ka qenë puna që u kthy babai, edhe janë pasë kthy këta për të punuar pa pare. A din kur i kanë thonë, kur i kanë shpëtu minatorët domethënë ju kanë tregu që keni me punu pa pare, e këta kanë qenë shumë entuzijast që po pa pare, hiç nuk ka lidhje, vetëm të jemi të lirë. Edhe e di që nëse nuk gaboj për 6 ose më shumë muaj kanë punu pa asnjë cent. Dmth. ka qenë ai entuziasmi që me bë për vendin sepse jemi të lirë dhe më nuk ka lidhje që nuk paguhemi, nuk ka lidhje që nuk kemi, çka të kemi e ndajmë, kjo ka qenë më shumë. Shembull edhe këto paret që i kemi pasë pas luftës e di që i kemi nda me axhën, sado që kanë qenë tonat i kemi nda me axhën se diqysh a din kanë qenë shumë entuziast për çdo gjë, e që mendoj që kjo ka qenë një prej gabimeve tona. Se tani po hy në një temë tjëtër ndoshta. Duke e pasur këtë entuziazem nuk i kemi ruajtur objektet e vjetra. Dmth. kemi deshtë vetëm me u ndërtu, me u ndërtu, me u ndërtu, që kur e kujtoj në atë kohë e kanë rrëzu Kinemanë e Qytetit edhe ne nuk kemi reaguar. Palidhje, se nuk na ka bë shumë përshtypje se ne po dojmë me u ndërtu, ne po dojmë me ecë përpara, nuk e kemi ditën vlerën ndoshta të disa gjërave. Tjetra, edhe shtëpitë p.sh. që na i kanë djegë, menjëherë i kemi ri-ndërtu që ndoshta kishte qenë mirë me mbetë diçka prej asaj kohe pak, që ok. këtu ka pasur një luftë, janë dëmtu këto objekte, këto..ne mendoj që nuk kemi lënë asgjë kujtim prej luftës. Pak, ndoshta vetëm fjalët, nuk na kanë mbetë po e ceki si kujtime. E për atë p.sh. në Mitrovicë kanë qenë tri kinema edhe sot nuk e ke asnjë. E di është shumë apsurde. Ka shumë sende tjera që janë zhdukë ndoshta menjëherë pas luftës, që nuk i kemi kushtuar rëndësi, ndoshta kësaj kujtesës kolektive.
BG: Çka mendon që lufta ka pasë ndikim në ty, që ka ende, ashtu që e vëren?
NF: Ok. E kam ndoshta atë frikën që në një shtet mundet, se tash unë..përpara kam besuar që p.sh. një komunitet i caktuar mundet me qene komplet i keq veç pse është ai komunitet. Më nuk ka asi besime, tash pak jam rritur dhe e kam parë që ma nuk është ashtu. Por, çfarë e kam ndoshta si traumë prej luftës është që iu frigohem, iu frigohem shumë këtyre dikatorëve ose njerëzve që…frigohem shumë që vendi im, ose një vend i caktuar diku mundet me qenë në duart e një njeriu të sëmurë psiqikisht. Duke mos deshtë me i arsyetu ndoshta veprat të cilat janë bë, se kur thua i sëmurë psiqikisht mundesh mandej me i arsyetu edhe veprat të cilat janë bë, por ndoshta një njeri që është i keq shpirtërisht ose unë nuk gjej një definim tjetër për një njeri i cili mundet me zhvillu një gjenocid aq të madh në një vend, përveç që ai nuk ka qenë normal sepse një njeri normal nuk mundet t’i bëjë ato gjëra. E unë frigohem edhe për vendin tim që mos po na vjen një udhëheqës i tillë, i cili ndoshta jo me na bë dëm neve por me i bë dëm edhe një komuniteti të caktuar. E çfarë më dhemb më së shumti ndoshta kjo është prej luftës është që pozita Romë-Ashkali-Egjiptian shkaku se në të njëjtën mënyrë unë para luftës ndoshta kam qenë e atakuar në njëfar mënyre ose e stigmatizuar për shkak se kam qenë Shqiptare. Mendoj që të njëjtën mënyrë jemi t’u u sjellë me ata edhe kjo menjëherë më kthen në retrospektivë sa herë e shoh edhe them ngadal se na kemi qenë të tillë, dmth. kur vijnë ose shesin ose lypin, ose edhe mua më kujtohet që në familjen tonë ka pasur njerëz që kanë shitur cigare edhe janë stigmatizu prej shoqërisë Serbe. E tash të njëjtën gjë jemi t’u e bë me këtë komunitet. Kjo shpesh herë më kthen edhe e kujtoj që ok. ne ndoshta nuk jemi duke i mbytur kështu në mënyrë bukfale, por jemi duke i mbytur në një mënyrë tjëtër këtë komunitet edhe nuk jemi t’u…, shembull në Mitrovicë ndodh e njëjta. P.sh. para luftës ne kemi qenë të stigmatizuar edhe ti e ke pasur komunitetin Shqiptar duke qëndruar bashkë me Serbe. Ok. ka pasur një lloj, p.sh. në shkollë, shoqëri me këta të rinjtë por gjithmonë i ke pasur Serbet dhe Shqiptarët të ndarë. Njësoj ndodh në Mitrovicë, dmth. ti e ke komunitetin Rom-Ashkali-Egjiptian që janë të getoizuar në njëfar forme në atë hapësirën e tyre edhe nuk kanë kontakt me ne. Para luftës ne kemi qenë njësoj, dmth. ne jemi ndarë Serbët e Shqiptarët, sado që ndoshta ti ke pasë kojshi Serb që kanë qenë shumë të mirë, edhe që nuk ke pasur asnjë lloj raporti të keq me ata, por thjesht si ka filluar lufta ti je ndarë. Ti ke shku me komunitetin tënd, ata me të tyre, njësoj ka ndodh veç që fizikisht nuk jemi duke i mbytur kështu ma, njësoj janë komuniteti Ashkali, ashtu mendoj unë. E ata më së shumti më kujtojnë, ndoshta kjo edhe pak traumë, nuk e di, por, tjetra çka më frikëson është kur, ndoshta sa herë i shoh në filma se gjatë kolonës kemi parë njerëz të shtrirë në tokë pa dorë, pa këmbë, kam qenë e vogël me i pa ato edhe pse nuk kam ditur se çfarë jnë t’u bë. Po mendoj njëhere e kam pyetur babain çka është, edhe a janë t’u bë hajgare, ashtu t’u luajtur.. dhe e di, e kam atë figurë që më del kështu kur shoh ndonjëhere kur shoh filma sidomos më kujtohet, më vjen si kujtim edhe diqysh çka më dhemb është se ne nuk kemi guxu me u ndal, as me i kqyr ose me i fut në dhe ose me u kujdesë për atë viktimë, menjëherë Serbët i ke pasë tërë kohën gjatë kolonës na kanë përcjellë, nuk ke guxu as me u ndal, as me kqyr kush është as çka është, u deshtë me u bo sikur nuk ekziston kjo, po mendoj është trup jetë njeriu edhe ti veç po e len aty hajt. Kjo ka qenë mjaft e rëndë . Unë prap po them se aty nuk ka qenë vetëm një Millosheviq por ka pasur edhe njerëz tjerë shumë të këqinj, këta të cilët i kanë lonë trupat ashtu, kanë masakru. Nuk di si kishte mund mua ose ty ose tjetrin një njeri si udhëheqës me të shtyj me bë asi krimi. Unë më përpara kisha pranuar ok. më mbyt mua sesa me shku unë me e bo një krim të tillë. E nganjëhere kur mundohemi me e arsyetu këtë duke e vendosur që vetëm një njeri, te Millosheviqi, unë mendoj që po bëjmë gabim se nuk ka qenë vetëm Millosheviqi, këta njerëz kanë mundur të thonë dikush jo. Ka mundur të thotë dikush stop se a e din nuk e ke pasur ti 1,2,3 ose 4 vetë që kanë bo krime, ti ke pasur më shumë, ke pasur një ushtri. Edhe sikur ushria të kishte luftuar me një ushtri tjetër krejt në rregull, por kanë luftuar me popullatë civile. Ok. kjo është diçka që nuk është mirë këtu pse gjithë kjo urrejtje për një komunitet si Shqiptarët, sepse me të vërtetë duhesh me pasë tepër urrejtje për me mbytë njerëz ashtu në atë formë. Nuk e di, por mendoj që nuk është vetëm një Millosheviq, janë më shumë. Ndoshta edhe te ne, në anën tjetër edhe unë mendoj që edhe kjo pala jonë ka mundur të bëjë krime, edhe nuk mundesh me iu vu fajin krejt, p.sh. si te ata si kjo puna e UÇK-së, me thonë UÇK-ja, jo, jo janë individët që kanë bë. Por, kur e marrim raportin, sepse këtu ka qenë gjenocid me direktivat të shtetit ne nuk kemi qenë shtet. Ne kemi qenë njerëz të cilët e kanë pasur një ideal që po dojnë me dal, në fakt unë jam gjallë për shkak të disa ushtarëve të UÇK-së, jo unë, por ajo pjesa në atë fshatin që thash kemi qenë diku 1000-2000 veta a më shumë. Kanë deshtë me hy Serbët, dmth. me hy këmbësori edhe atje edhe kanë qenë disa ushtarë të UÇK-së që kanë pasur shumë pak armë por duke luftuar me Serb nuk janë dorëzuar edhe ata kanë menduar që këta janë tepër të armatosur edhe janë tërhequr. Po të kishin hy dmth. ne ata 1000-2000 kishim qenë të vdekur. E disi, nagnjëherë kur e mendon edhe këtë ti nuk mundesh me thonë UÇK-ja kështu krejt kanë qenë individ, që mendoj njësoj se ka pasur edhe individë Serb që nuk kanë deshtë ndoshta me bo krime, janë tash Serb që tregojnë që kanë qenë tepër të shtyer prej Ushtrisë të Serbisë për me bë krime. Disa prej tyre që nuk kanë dashur i kanë rrahur ose i kanë torturuar, mundem me marr me mend edhe atë, por për shembull kur kanë dalur në terren nuk është pse dikush i ka parë se çfare po bëjnë. P.sh. dhunimet që kanë ndodhur meqenëse thash më herët, nuk është se aty ka ardh Millosheviqi edhe ka thënë dhunoje këtë ose atë, dhunojini me rend, hyni me rend, nuk mendoj që ato direktiva kanë ardhur direkt prej atje, por mendoj që edhe këta njerëz këtu i kanë bë vet, edhe kur e mendoj shumë prej Serbëve kanë qenë “drunk” të pirë gjatë luftës, p.sh. tërë kohën ti ke taku Polic Serb që kanë qenë të pitë, nganjëherë mendoj unë që ndoshta edhe shpesh herë ndoshta nuk kanë qenë të vetëdijshëm për ato krime të rënda që i kanë bë, ato krime po me i bë, sepse mendoj që e kanë pasur direktivën nga lart për me bo krime, ndoshta me e frikësu këtë popull, me e asimilu, ose me e zhvendosë jashtë vendit që mos me pasë më këtu Shqiptarë, por nuk e di. Këto janë vetëm mendime kështu, nganjëhere bëj kështu krahasime se çka ka mund të ndodh, duke u munduar me gjetë njëfar…
NF: Me i nda sendet, a din…që me pasë shpresë, se nëse ne i bëjmë të gjitha bashkë atëherë nuk ka shpresë me e.. prap kërcet lufta. Unë nuk mendoj që krejt ata janë të tillë, por mendoj që ka shumë njerëz të mirë, se sot punoj me ata edhe e di që ka njreëz të mirë, shumë njerëz të mirë. Por, tash nganjëherë edhe puna e kësaj diktaturave që kanë funksionu se edhe sot mendoj që janë në njëfar lloj diktature demokratike, këndej shiten demokraci por në anën tjetër janë gjërat tjera të cilat funksionojnë ndryshe. Shpesh herë as nuk guxojnë ndoshta me fol për shumë sende, e ndoshta edhe atëherë nuk kanë guxuar të flasin, ndoshta edhe atëherë nuk kanë guxuar me dal kundër regjimit të Millosheviqit, por edhe duke e pasur edhe atë frymën që qe po i bojnë Shqiptarët, ndoshta kjo i ka shyer edhe më shumë me hesht, mos me fol, nuk e di. Edhe ne ndonjëherë këtu në Kosovë e kemi këtë presionin e masës ose kemi kërcënime ose p.sh. ti si shoqëri civile sa herë të flasim të vjen një mesazh, hey…ka kësi gjëra që dojnë me të hesht edhe për mos me të lënë me fol. Mirëpo, në njëfar forme kur vriten njerëzit deri në atë formë “I do not know” ndoshta…edhe kisha reagu unë, kisha me thonë stop se unë nuk jam kjo, të paktën unë e kisha distancu veten prej krejt atyre krimeve të cilat po bëhen e që edhe sot një pjesë e madhe ndoshta nuk e distancojnë veten prej atyre krimeve. Ndoshta edhe ky është narracioni nacionalist që e përdor tërë kohën Qeveria e Serbisë, por njëkohësisht edhe e Kosovës se as ne nuk jemi shumë mirë me këtë punën e narrativës nacionaliste, mjaft bile, së fundmi tepër e kanë rritur, ndoshta që shkuan edhe këta të UÇK-së atje për me u gjyku. Por, mjaft është duke u përdorur një gjuhë edhe ti tash ke punu një kohë për me e ul pak tensionin edhe tash BAM prap, ok. Hajde prap.
BG: Po definitivisht, edhe mjaft shumë po përdoren edhe vuajtjet e civilëve për përfitime të një kahjes të caktuar, kështu që edhe ajo mjaft problematike. Por, shpresojmë që do të rregullohet me kohë sepse duket se ende është plagë e freskët.
NF: Po…
BG: E ndoshta koha na ndihmon. Faleminderit shumë Neri, nëse nuk ke diçka tjetër me shtu e kishim përmbyllur.
NF: Po, nuk është, nuk është problem. Me shtu, ndoshta, po e kam edhe një kujtim prej luftës që më vjen dhe që gjithmonë e kam përmendur edhe në disa vende që kur kemi qenë atje në mal, ne fëmijët kemi luajtur dhe e kemi pasur edhe një bicikletë të cilën e përdornim edhe shkonim pak më thellë që ka qenë më afër Serbëve, por nuk e di pse shkonim atje me lujtë, edhe vinin plumbat, dmth. prej poshtë që gjuanin Serbët dhe ne i merrnim, ka qenë tepër nxehtë atëherë edhe unë shkoja te babai edhe i tregoja që shiko e kam gjetur një plumb dhe ende është i nxehtë. Gjithmonë më kujtohet ajo fytyrë e babait e tmerruar, ku e gjete, ku jeni duke shkuar ju, atëhere e mbaj në mend që me të vërtetë më ka bërtitur babai im, a din rëndë më ka bërtitur, edhe tepër u pata prekë si fëmijë. Sa herë më bie në mend lufta më bie në mend ajo fytyrë e tmerruar, edhe sytë e hapur edhe ashtu kah po shkoni ju? Kjo ndoshta është një prej kujtimeve nga lufta.
BG: Faleminderit shumë që e ndave eksperiencën tënde me ne.