Daut Qulangjiu
Bjeshka Guri (intervistuesja)
Daut Qulangjiu (i intervistuari)
Akronimet: BG=Bjeshka Guri, DQ= Daut Qulangjiu
DQ: Une jom Daut Qulangjiu jam redactor i emisionit ne gjuhën rome në televizionin e Kosovës. Punoj që nga viti 2002 si gazetar, në një radio kam fillu punë si gazetar dhe në vitin 2003 ka qenë konkurs për gazetarë apo formimin e redaksisë në gjuhën rome në radiotelevizionin e Kosovës. Kem konkuru, jem pranu si gazetar fillimisht në këtë redaksi dhe pas dy viteve kam kalu si redactor i emisionit në gjuhën rome. Tani për momentin jam redactor I emisionit në gjuhën rome në kanalin e pare dhe kanalin e dytë të Radiotelevizionit të Kosovës.
BG: Çka t’kujtohet ma shumë për luftën…kur ja ka fillu?
DQ: Po, mund të them që nuk kam qenë edhe ndoshta shumë I ri edhe nuk kam qenë në këtë moshë sikurse që jam tani. Tani jam 47 vjeçar. Para 20 viteve m’kujtohet momenti kur kanë filluar…Unë zakonisht ne themi gjenerata jonë ka qenë gjeneratë e luftës apo e trazirave, e atyne helmimeve nëpër shkolla që kemi qenë nëpër shkolla, e mesme në atë kohë kur kam qenë unë kanë ndodh helmimet e nxënësve. Kemi pas ato trazirat e demonstrative ’81 apo…T’gjitha kto i kemi përjetu si fëmi derisa kemi qenë. Tani, kohës së para bombardimeve në Kosovë I kujtohem momenteve kur kanë fillu se pleqtë tanë thoshin se ne do t’duhej t’grumbullojmë pak ushqim se nuk do t’ketë ushqim gjatë bombardimeve etj etj. M’kujtohet atë ditë kur ka fillu ose ni ditë para bombardimeve, kemi fillu të tubojmë ato para që kemi pas n’shtëpi, kemi fillu t’blejmë pak miell, pak ushqime se mendonim se do t’mbesim pa ushqim fare. Nuk kemi mendu se do t’ketë shpërngulje prej shtëpive apo ikjen masive nga Kosova etj etj. Nuk e kam përjetu sikurse qysh e kanë përjetu prindërit e mi Luftën e Dytë Botërore sepse thoshin se – gjithmonë na referoheshin si e kanë përjetu ata luftën n’atë kohë se do t’ketë bombardime, do t’ketë këtë, do t’ketë atë, ne do t’rrimë në një podrum. Mundoheshim podrumin ta zbrazim prej teshave që I kemi pas, ta pastrojmë, t’i fusim do batanije brenda, që ndoshta, nëse do t’ketë ndonjë bombardim që ne t’futemi aty brenda. Ishin ato pretendimet e pleqve që gjithmonë duhet ta kemi nji ambient ku do t’strehoheshim. Mirëpo ndodhi e kundërta. Sa here ka pas atakime në lagjen tone – sepse n’Prizren ka pas vetëm në lagjen ku jetoj unë – si t’themi, atakime nga ushtria dhe polica serbe. N’atë kohë kur ka ndodh ai sulmi I policëve dhe ushtrisë diku rreth 58 veta kanë vdekë dhe disa shtëpi me qindra shtëpi janë djegur në atë lagje.
BG: Janë vra domethënë.
DQ: Po, edhe janë vra edhe janë djegë shtëpitë e bashkëqytetarëve që jetojmë n’atë lagje. Sa here ka pasë këso lloj atakimesh në lagje ne u mundojshim të largoheshim nga lagjja sepse ishin shumë t’ashpra ato atakime apo sulme dhe ne largoheshim në një lagje ku jetonin komuniteti. Mendojshim se aty do t’jetë ma sigurtë, ndoshta nuk lagjja etj etj. Mirëpo, ka qenë ajo pasiguri tek njerëzit. N’mëngjes ikshim dhe tuboheshim në një lagje. Në atë lagje e kemi pas një shtëpi të gjyshërve tanë, ajo shtëpi shumë e vogël. Paramendo ku tubohen 3-4 familje në një shtëpi dhe aty brenda jemi, presim çka do t’bohet, kur do t’qetësohet gjendja. Ka pas zëra të ndryshëm: jo do t’na sulmojnë, jo s’do t’na sulmojnë etj etj. Ka qenë kjo frikë e të rinjëve, e fëmijëve. Mundoheshim që fëmijët t’i mbronim. Mendonim se do t’ketë bombardime edhe në lagje mirëpo këto shtëppitë tona që janë në lagje kanë qenë shumë t’vjetra. Paramendo se si nëse na zë kulmi I shtëpisë etj etj. Gjithmonë më kësi pretendimesh apo bisedash mes pleqve. Ka pas një sulm – po mendoj, nuk ka qenë sulm po marrja e të rinjve dhe njerëzve në lagje për hapjen e, ne themi, të ashtuquajturës, rrovave në kufi të…
BG: Rrovave?
DQ: Po, jon kto gropat që happen për ushtrinë kinse për mbrojtje. E tani I mbledhshin njerëzit nëpër rrugë; diku rreth 400 njerëz I kanë mbledhë në Prizren në atë kohë. Ne u mundojshim të ikshim…
BG: Ushtria serbe?
DQ: Po. Ushtria serbe dhe policia serbe. Konkretisht, ushtria serbe këtë e ka bë. I ka mbledh njerëzit për t’i hapur këto gropa – gjithë opinioni prizrenas e din këtë – edhe kanë hy nëpër lagje. Është ni moment kur vijnë në lagje dhe unë dal para lagjes t’shikoj çka po ndodh. N’momentin që ma kërkon letërnjoftimin dhe e mban në dorë dhe tha “Duhet t’vish me ne”. e shikoj, lagjja përplot me njerëz, tu I marrë njerëzit e tu I dërgu, ishin kamionetat e tyre poshtë
BG: E këto gropa për çka janë përdorë?
DQ: Këto gropa janë përdorë për mbrojtje, kinse do t’ketë sulm nga Shqipëria në Kosovë. Pe tregoj këtë momentin kur ka qenë shpërngulja e shqiptarëve nga Kosova. Dhe, n’ato rreshte ku kanë shku shqiptarët edhe drejt Shqipërisë edhe drejt Maqedonisë të gjithë ushtria serbe dhe policia serbe të gjithë ata që I kanë identifiku si romë apo pak më t’zi i kanë largu prej rreshtit edhe i kanë kthy mbrapa. E tash qëllimi i tyre çfarë ka qenë nuk dihet, apo ndoshta t’i shtijnë t’punojnë diçka apo…etj etj, këto mendime nuk e di. E ajo lagjja tani aty është përdorë që ose shqiptarët që kanë mbetë në Kosovë, njerëzit që kanë mbet në Kosovë jon marrë prej rrugës tu prit bukë, tu ble diçka etj etj, dhe diku rreth 400 e diçka njerëz janë mbledh në qendrën sportive në Prizren dhe nga atje janë dërgu në kufi me Shqipërinë. I kanë përdor ushtria serbe që t’hapin gropa për mbrojtje nga ndonjë sulm. Mirëpo jam tërhjekë nga ai grupi, nga ai ushtar që ka qenë në lagje dhe jam strehu në tavanin e shtëpisë. Nga atje kam gjet nji birë ashtu të shoh çka po ndodhë jashtë. Kam pa si e hapin derën, ndoshta ka qenë e mbyllur dyert e kojshive, I kanë hapë me kamë që t’hyn brenda t’i marrin njerëzt aty ku kanë gjetë njerëzt t’aftë për punë, ata i kanë marrë me vete. Pa kurrfarë shpjegimi, pa kurrfarë…
BG: I kanë marrë veq burrat?
DQ: Po, veq burrat. Kjo ka qenë veq për burra. N’momentin…tu e pa këtë rrëmujë që është ba n’atë lagje, mu m’kanë mbyllë nalt edhe – edhepse kanë hy deri brenda nuk kanë mujt me depërtu lart edhe aty kam pshtu prej largimit t’jem pjesë e atij grupi. Nga ajo frikë gjithmonë kemi pas frikë mos vijnë prapë, mos vijnë prapë. Gjithmonë tu u tut. Ditën rrishim nalt, natën zbritshim poshtë se kinse natën nuk do t’vijnë. Kjo ka qenë ajo frika jonë.
BG: E a keni pasë lajme prej personave që I kanë marrë me punu? Çka ka ndodh me ta?
DQ: Ëë, nji kohë t’gjatë nuk ka pasë lajme. Ni kohë t’gjatë nuk ka pasë lajme. Tani mbas një kohe, po mendoj mbas nja 4-5 ditëve u lajmërun se janë shëndoshë e mire dhe janë atje. Nuk kanë pas armë ata njerëz edhe pse kanë qenë t’veshun se do t’duhej t’punojnë ata njerëz sepse kanë punu ata, fizikisht kanë punu. Kanë pasur vetëm lopata dhe gazma për t’i hapur ato gropa mirëpo ata kanë pas – çdo grup e ka pasë nga nji ose dy ushtarë të cilët kanë ndejtë me ta, i kanë mbrojtë kinse I kanë mbrojtë. Kshtu kanë qenë informatat kur janë kthy disa prej tyne se disa janë smu atje. Ata kanë qëndru nëpër shtëpi private atje mirëpo gjithmonë dikush i ka mbrojt. Tash po themi në thojza mbrojtje. Kjo ka qenë ajo shpërngulja jonë nga shtëpia, nga etj etj. Se dmth tu ikë mbas ndonjë sulmi, nga granatimi, apo ndoshta edhe n’atë kohë ka ndodh ni shpërthim…tash anji nga ne nuk e di përgjigjen pse është granatu nga forcat e NATO-s dy lagje ku kanë jetu komuniteti rom në Prizren. Kanë thënë se gabimisht është bërë ajo. Kemi pas edhe njerëz t’vdekur nga ai granatim dhe rrënimi i shtëpive apo…Asnjëherë nuk e kemi marrë përgjigjen pse kanë qenë të granatume ato dy lagje ku ka jetu komuniteti. E kemi pasë edhe atë frikë tani: A do t’granatohet lagjja jonë? Pse konkretisht t’granatohen civilët, pse njerëz t’thjeshtë, njerëz t’rëndomtë, njerëz që nuk kanë qenë fare t’kyçun n’politikë apo kanë ndonjë politikë ekstreme, nuk e di. Gjithmonë ekzistonte ajo frikë n’mesin tone edhe pyetja pse është granatu, pse është bërë kjo te komuniteti?
BG: A i dëgjojshi lajmet? A ishit t’vetëdijshëm për krimet që ndodhnin?
DQ: Po, deri në një kohë ka pasë lajme në radio. U mundonim t’i kapnim disa radio të cilat kanë qenë online n’atë kohë mirëpo lajme në television nuk ka pasë. Ka pasë lajme të televizionit të Serbisë të cilët kanë servu lajme ata si kanë deshtë. Mirëpo mundoheshim të kemi edhe ndonjë burim tjetër të radios Evropa e Lirë apo diçka të dëgjonim çka po ndodh me UÇK-në, a ka UÇK në Kosovë apo janë jashtë territorit të Kosovës. Kemi pasë nevojë për lajme mirëpo nuk ka pasë informata, nuk kemi pasë informata tjera. Jetonim në një terr si t’themi, në një terr ku nuk ka pasë lajme nuk ka pas asgjë…gjithmonë komunikimi ka qenë i brendshëm, komunikim me ne. nuk kemi pasë as nga policia as nga ushtria ndonjë lajm. Perpos atyne sulmeve qe kanë hy neper lagje, i kanë marrë njerezit pa kurrfarë pergjegje ku po I çojnë, çka po ndodh me ata njerez. Tek mas tre – kater ditëve kemi marrë informata që ata qenkan ne kufi me Shqiperinë dhe po hapin gropa per mbrojtje. Nifar muri per mbrojtje nga ndonje sulm I mundshem, ça di une etj etj se kane qene ato informatat a di, ato informatat ndoshta do t’sulmohet nga NATO-ja me këmbsori, Kosova do t’sulmohet apo policia do t’sulmohet me këmbsori, gjithmonë tu e pasë ate friken ça do të ndodh me ne, çfarë jemi ne. Tani ne këtë moshë, në këtë faze ku jem, po mendoj se gjithmonë osht keqtrajtu komuniteti ne momentin kur kanë qenë dy zjarre, gjithmonë ka qenë komuniteti në mesin e dy zjarreve, njerzit e rëndomtë po them per njerëzit e rëndomtë qe fare nuk ka pasë ndonje ideologji, ndonje territor, pushtim i territorit apo ça di une. Mbas luftës, me hyrjen e trupave te UÇK-se dhe të NATO-s , me çlirimin e Kosoves, ende ka qenë ajo frikë, ça do t’ndodhë me ne, pse do t’ndodhë me ne, është ai etiketimi I komunitetit se kinse I gjithë komuniteti paska qenë pro-serb, I gjithë komuniteti tash do t’duhet t’vuaj nga ato pasojat e mbasluftes, se kinse I gjithë komuniteti kanë vjedhë, kanë vra, kanë nuk e di çfarë. Këtë nuk qendron kjo edhe kjo frikë tani mbas luftës, vinë pjestart e UÇK-se në lagje e çlirojnë lagjen, mirëpo ekziston ende ajo frikë te komuniteti se si do t’punojnë, se si do t’jetojnë komuniteti. Kjo osht ajo frikë edhe para luftës edhe mbas luftës tek komuniteti po themi ne kemi qenë një gjeneratë e tërë qe kemi mbijetu ato ndoshta, po them, ato helmimet nëpër shkolla që kanë qenë, protestat apo, etj., etj. deri me mbarimin e luftës në Kosovë.
BG: Tash tu mendu per t’kalumen, sa mendon që osht I madh efekti I luftës per ty tash në këtë kohe?
DQ: Po mendoj në aspektin e komunitetit, unë po kthehem tash si aktivist rom, po mendoj pak më ndryshe sesa kanë menduar tjert ose në atë kohë sesi kam qenë pak më i ri dhe tani. Unë po them në momentin ndoshta edhe unë në atë kohë kam mujt me besu se ndoshta komuniteti ka qenë I dhanun mas atyne njerzve që kanë pasë pushtet, mirëpo kur kthehem tani me këtë mendim që mendoj, asniherë komuniteti po flas për komunitetet e margjinalizuara sikurse komuniteti rom që osht në Kosovë, asniherë nuk ka mundësi tjetër. Komuniteti duhet t’jetojë, njerëzit e rëndomtë duhet t’jetojnë, ata asniherë nuk kanë qenë njerëz t’pasur, asniherë nuk kanë pasë vend për punë. Njerzit duhet t’punojnë e pa marrë parasysh tek njeriu I rëndomtë, nuk ka ideologji se kush është në pushtet, vetëm se kush iu jep për t’jetuar, për nji kafshatë goje e toni a duhet t’punon për sistemin e pro-Serbisë që ka qenë apo pro-Kosovës apo pro-shqiptarëve, njerëzit e rëndomtë iu intereson që t’mbijetojnë edhe fare nuk e kanë pa t’rëndsishëm kush osht tuj e udhëheq Kosovën apo cili regjim osht apo cila politikë I udhëheq ata. Ata vuajnë per kafshatë goje, në atë kohë nuk kanë mendu qe nuk e di per do ideologji tjera. Që t’arsimohen e kanë problem që t’arsimohen, kjo është problem I tyre. Tani kur, mbas luftës janë largu një numër I madh i komunitetit, unë po thom prej viteve 90-ta, largimi i komunitetit është nga Kosova. Me siguri ata njerëz po t’ishin këtu për momentin, fuqia e përfaqsimit te komunitetit do t’ishte më ndryshe, kërkesat e komunitetit ndoshta do t’ishin më ndryshe, me numër do t’ishim ndoshta më shumë menjëherë mbas komunitetit, shumicës shqiptare në Kosovë dhe përfaqsimi I komunitetit ndoshta do t’ishte më mire. Do t’i kishim njerëzit intelektual në Kosovë, ata të cilët kanë udhëheq në atë kohë, ndoshta do t’ishte më mire per komunitetin, mirëpo me udhëheqjen e re te Kosovës po mendoj, me aktivizimin e njerëzve nga komuniteti për momentin, ndoshta kjo luftë që e kemi kalu ne, ndoshta na ka vetëdijësu pak më mire që ne t’i udhëheqim komunitetin apo komunitetet e margjinalizume, tani ashtu qysh pe quajnë, t’I udhëheqim pak më ndryshe sesa kanë bërë ata njerzt më herët. Neve na duhet nji politikë neutrale të cilën do t’duhej ndoshta për komunitetin të jetë sa më, përfaqësimi I komunitetit t’jetë ma denjsisht nëpër këto institucione dhe pa pretendime sikur që ka pasë edhe më herët, pa pretendime që t’ketë nuk e di çfarë ideologji, mirëpo t’ketë jetë të barabartë me komunitetet tjera në Kosovë, që komuniteti të cilin e përfaqeson të jetë I kënaqun me kërkesat të cilat i parashtron para institucioneve. Themi, këto ligje që I kemi sot në Kosovë, që ekzistojnë këtu në Kosovë, nuk ka pasë më herët, nuk kem pasë ne mundësi të kerkojmë më herët. Me këto ligje që ekzistojnë tani për tani në Kosovë, përfaqësimi I këtyre komuniteteve do të ishte superior po t’ishte përfaqësimi I mire, mirëpo në shumicën e rasteve, ndoshta përfaqësimi është I mangët, kërkesat janë të mangëta nga komuniteti edhe këto t’drejtat qe I kemi me ligj ndoshta nuk mund t’i realizojmë, e mu për këtë po themi se ndoshta kjo luftë që kaloi, e ka kalu ky komunitet në Kosovë, i ka vetëdijësu, i ka forcu ma tepër, qe kërkesat dhe aktivizimi i vet aktivistëve apo ndoshta liderëve të komunitetit të jene pak në një nivel më të lartë sesa që ka qenë para luftës.