Intervistuesja: Orhidea Humolli

E intervistuara: Alban Radoniqi

 

O.H.: Qysh e kishe përshkru periudhën para se me fillu lufta?

A: Përshëndetje. Unë jam Alban Radoniqi, jam 35 vjeçar. Gjatë kohës së luftës unë kam qenë 13 vjeçar. Para se me fillu luftu – lufta pat fillu nëpër fshatra…

O.H.: M’fal që po të ndërprej. Ti jeton në Gjakovë edhe n’periudhën e vitit ’99 ke qenë n’Gjakovë.

A: Po, kishin dëgju që ka pasë luftime nëpër fshatra. Banorët e fshatrave kanë ardhë n’Gjakovë me u strehu. I kena strehu disa familje n’Gjakovë. E dishim qysh o kon gjendja nëpër fshatra. E këtu s’kena pas naj problem. E kena viju shkollim n’rregull por prej datës 24 mars kur fillun bombardimet n’Kosovë, gjendja ndryshoi edhe këtu. U ndërpren shkolla, t’gjitha. Pastaj fillun me djegie, fillun me vrasje. Ne kemi qenë të strehum n’shpi, me familje. Gjatë ditës kena mujt me dalë nëpër qytet, kena mujt me dal në lagje, me lujt si fmi. Gjatë natës fillojshin bombardimet, kalljet, nëpër qytet. Na u duke mu strehu nëpër bodrume, ose nëpër shpi mrena.

O.H.: Sa ka qenë e vështirë ti çdo ditë me e përballë me këto eksperienca tu e dit si ni fmi 13 vjeçar që prioritet ndoshta e ka në atë moshë mi bo detyrat, me lujt me shokë? Tu e dit qysh o situata në Kosovë.

A: Nashta këta ma t’vjetrit e kanë ditë qysh shkon lufta e qysh osht lufta. Na se kena ditë. Na jena dalë, kena lujt, si zakonisht. Po ma vonë e kuptum edhe na që fillun me vra edhe fmi, sidomos këtu në lagjen tonë. Pas datës 1 prill, kur morëm vesh që kanë vra edhe fmi e pleq, atëherë o kon ma vështirë. Prej datës 2 prill, jon ardhë, na kanë nxjerrë jashtë, na kanë thon me shku për Shqipni. Atëherë jena shku n’Shqipni kom, prej Gjakovës deri n’kufi.

O.H.: A jeni nisë në atë moment kur ju kanë thon?

A: Po, në atë moment jena nis. Jena nis në mëngjes, n’ora 8. Kena mrri n’ora 8 n’mbramje. Dmth 12 orë kena ecë n’kom, deri n’kufi n’Shqipni. E kena pa Qarshinë e Vjetër n’Gjakovë që osht, o kon e djegne tërësisht. Kena pa trupa t’njerëzve që i kanë vra gjatë luftës. Nuk mujshim me besu. Na si fmi s’kena dit, s’kena pa kurrë njerëz t’vramë n’rrugë. Aty i kena pa ran. Rrugës për Shqipni na ka përcjellë policia serbe. Kemi dasht me shku tjetërkah, jo për Shqipni, me shku me e mar axhën tjetër po nuk na kanë lon. Edhe na kanë thon drejt me shku për Shqipni. Jena shku me ni van, në Zhup m’doket në fshatin Zhup. Na kanë grumbullu t’gjithëve, bashkë aty. Në atë moment kom thon që dojn me na vra t’gjithëve. Kanë fillu me gjujt tenelt me armë derisa na kanë bo t’gjithëve rresht për dy, edhe t’gjithë për kufi. Kështu, deri në Shqipni.

O.H.: Rrugës a ka naj moment që ty tash t’kujtohet edhe ndoshta e veçon prej krejt periudhës kur tash munesh me e veçu si refugjat përderisa jeni shpërngul, përveç momentit kur thatë që ju kanë dëbu prej shtëpisë në mëngjes edhe rrugës nëpër Gjakovë, dmth kur e keni pa Qarshinë? Po tash rrugës për Shqipëri a ka naj moment të tillë?

A: I vetmi moment o kon që na kanë grumbullu të gjithëve aty në Zhup edhe kur kemi mendu që do t’na vrasin të gjithëve. Por fati deshti nuk na vranë, na çun për Shqipni. Edhe kur jena shku aty, nuk dishim kah kena me shku, nuk dishim ku kena me flejt, ku kena me nejt. Kemi nejt në një shkollë ni natë, n’kufi aty me Shqipni. Kemi flejt nëpër tokë, s’kishim as ku me flejt. Të nesërmen jemi shku n’kom prej fshatit Letaj n’Shqipni deri në Krumë, derisa jon ardhë disa kamiona të ushtrisë shqiptare. Na kanë marrë na kanë çu n’Durrës. E n’Durrës kena flejt n’lotari të Durrësit ni natë. Prej atyhit na kanë çu n’kamp, n’Roshbull, ni kamp i refugjatëve. Aty na ka ra me nejt 2 muj ditë. Aty dëgjum shumë raste, kemi pa shumë familje që i kanë pas njerëzit familjarë të humbur, familjarë të zhdukur, të vramë – e dishin që i kanë të vramë. Kom gjet shoqni t’re aty, prej qyteteve tjera që si kom njoft kurrë. O kon vështirë.

O.H.: A keni pasë – thatë që keni dëgju shumë storje prej familjeve dhe prej atyre që i keni taku edhe në kampin Roshbull, po ju vetë familja, qoftë familja e ngushtë po edhe…. Fillimisht po m’duhet me pyt a keni qenë vetëm si familje e ngushtë që e keni bo rrugën deri n’Shqipni apo kur jeni dëbu jeni organizu mrena lagjes, ose mrena familjes pak ma të gjerë?

A: Familja, lagjja jonë jemi organizu për me shku për Shqipëri. Masi na thanë milicia atëherë serbe. Na tha mi lëshu shpijat edhe u detyrum e gjithë lagjja.

O.H.: A e kishit edhe ju, dmth qoftë prej familjes së ngushtë, qoftë prej dikuj prej lagjes, prej familjes pak ma t’gjon me t’cilët jeni shpërngulë si refugjatë në Shqipni, a kishit edhe ju frikë, dilemë se a mos e keni lon dikon këtu, mos o vra, o zhduk dikush? Apo personalisht nuk e keni pasë?

A: E kena pasë atë frikë, se unë me datën 1 prill kur hynë policia, që fillun masakrat në lagjen tonë, në atë datë e kanë vra edhe tezen time. Është e zhdukur akoma, me gjith burrin. E gjatë rrugës për Shqipni, kur jemi nis më dy prill, i kemi taku fmitë. Ata tregojshin që nuk dinë kah jon prindët, fmitë e tezes, deri mas luftës e kuptum që ata jon të vramë. Burri i tezes është gjetë, tezja akoma nuk është gjetë. Është e zhdukur akoma. Këtu në lagjen tonë jon ardhë ata, në të njëjtën lagje.

O.H.: Dmth vrasja veç paska pas fillu në lagjen e juj?

A: Po. Sikur të mos ishim dalë na më datën 2 prill, mas ni kohe shumë të shkurtë kanë ardhë edhe në familjen tonë se baba jem ka punu në ‘Nënë Terezë’ gjatë kohës së luftës. Ka punu edhe në Këshill të Financimit kur e ka financu edhe UÇK-në edhe i kanë financu shkollat, profesorat. Ka qenë sikur me thon “në sy” të policisë. Edhe qysh kallxon ni kojshi këtu që ka qëndru ton kohën, mas nja ni jave jon ardhë policia, i kanë kërku me emra, me listë personat që jon kon në atë familje, në familjen tonë. Po nuk na kanë gjet, edhe prej inatit që nuk na kanë gjet na kanë kallë shpijat. I kanë kallë tri shpija, neve edhe dy axhëve, në oborr që i kem,

O.H.: Në Roshbull thatë që – tash po kaloj në pjesën kur cilësohi si refugjat – thatë që ke taku njerëz t’ri edhe prej vendeve tjera. Fillimisht a mbani akoma kontakte?

A: Me dy vetë mbaj akoma kontakte. I kom të qytetit tim. Akoma jemi shokë. Me ata tjerët, të qyteteve tjera na kanë humbë kontaktet. Gjatë luftës na fillum arsimin aty, çka ishim fmi, për shembull moshat e reja që kishim em dalë në shkollë. E improvizun si klasë aty, për të gjithë neve dhe aty kom pas shumë shokë të klasës, të gjeneratës që na ka ra.

O.H.: A ish ky organizimi i klasave, i mësimit në ato kampe në Shqipni, a ka qenë organizim i vetë refugjatëve, mënyra e socializimit me njeri-tjetrin apo…?

A: Ka qenë organizim i vetë refugjatëve. Edhe profesorat kanë qenë në të njëjtin kamp, si refugjatë. Dhe profesorat kanë qenë ose si studentë që kanë qenë për landë të ndryshme, ose kanë qenë profesora edhe gjatë para luftës. Edhe ata kanë qenë banorë në atë kamp. Ka qenë improvizim i vetë kampit, neve, aty që jemi kon.

O.H.: Sa keni qenë stabil, ose sa keni mujt qoftë me pas ni improvizim t’mirë edhe me gjana qoftë ushqimore qoftë me veshmbathje? A keni pasë diçka me veti, a i keni pasë mundësitë për atë kohë t’shkurtë sa e keni pasë me marr diçka ose ka dikush që o përkujdes për ju atje?

A: Unë për veti kom dalë veq me ato rroba çka i kom pasë veshë. Edhe dy-tri palë rroba i kena marrë çka kena mujt. O kon rrugë e gatë deri n’Shqipni. S’kemi mujt edhe me bajt shumë gjëra po mund t’them që 2-3 parë rroba i kena pas sa për mu ndrru. Po aty ka pasë ndihma, ka qenë kamp italian, Arco Valeno thirret. Ata na kanë ndihmu me veshmbathje, me ushqim, me të gjitha. Kemi pasë kuzhinën n’kamp. Kanë përgatit ushqim italian ata. Kemi pasë ambullantën në rast nevojë kush ka nevojë.

O.H.: Sa kishe qenë mirënjohës ose kritik? Qysh ndihesh? Cilat janë vlerësimet tuaja në lidhje me përkujdesjen ose organizimin qoftë të shtetit shqiptar qoftë të organizuesve të kampit italian, etj?

A: I falenderoj shumë shtetin shqiptar. Na kanë dalë në ndihmë shumë, të gjithë kosovarëve, jo veç neve. E falenderoj shumë edhe Arco Valenon, shoqatën Arco Valeno që na ka ndihmu shumë me këtë kamp. Na ka gjetë strehim se nuk dishim kah me shku, nuk kishim kah me shku. Ranë këta edhe na strehun në atë kamp. Normal nëpër shatorra, nuk kishim naj shpi a najsan. Po kena kalu mirë aty. Kena kalu shumë mirë. Ka pasë ushqim të mjaftushëm për t’gjithë. Tri herë n’ditë ka pasë ushqim. Ke pasë kujdesin mjekësor. Ke pasë veshmbathje, ndihma, lojna për fmi. Edhe ata punëtorë që kanë qenë kanë qenë policë, karabinierë italianë dhe ushtarë italianë, plus punëtorë vullnetarë që jon ardhë prej italisë. Edhe ata kanë qenë shumë t’mirë, kena kalu shumë mirë me ta.

O.H.: Përafërsisht sa kishe thon që ka qenë numri i refugjatëve në kampin e juj? Sa tu është dok ty si fmi në atë kohë?

A: Mund të them që kanë qenë 1000 vetë në atë kamp. O kon kamp shumë i madh. Ka pasë shumë familje aty, 1000 vetë përafërsisht. Shumica kanë qenë gra, fmi dhe pleq.

O.H.: Sa kohë keni qëndru në kampin në fjalë?

A: Periudha ka qenë 3 mars, 3 prill më falni, deri më 20 qershor. Më 20 qershor jena shpërngul.

O.H.: E qysh e morët iniciativën për mu kthy? Qysh u sigurut që jeni ma t’sigurtë mu kthy ose qysh e kuptut informacionin që në Kosovë është…

A: Patëm dëgju që më 14 qershor u çliru Gjakova, se Kosova u çliru më 12 qershor. Më 14 qershor u çliru Gjakova, e baba si kryefamiljar nuk kish qef me nejt n’kamp na. Lypke mundësinë mu kthy në Kosovë. E në të njëjtën kohë unë mamen e kom pas n’Itali për shërim. Ka pasë problem me veshka në atë kohë. E paten qu prej kampit në Itali për shërim. Ne kem kthy e gjithë familja, e baba pat qëndru aty nja ni muj për me e prit mamen mu kthy edhe jon kthy bashkë.

O.H.: A keni mujt me majt kontakte me mamen ose a o përkujdes dikush atje?

A: Po ka qenë ni mjeke që o kon aty. Ajo e pat marr atje n’shpi t’vet, ka pas nejt te ajo. Ajo mjekja punojke në të njëjtin spital ku i ka pasë kontrollat mama. Kena pas kontakte vazhdimisht prej kampit me Itali. Gati çdo ditë kena fol bashkë.

O.H.: A t’ka mungu ajo ndjenja me e pas sidomos mamen, prindin afër në situatë të tillë? Sidomos kur nuk e din edhe gjendjen, nuk munesh me e pa.

A: Shumë. Po e mira e saj o kon që unë e kom dit ku e kom. E kom dit që osht në Itali, për shërim. Ka pasë shumë familje aty, shumë fmi që se kanë ditë ku i kanë prindët. Ka pas t’zhdukun prind, ka pas që jon shpërngul, s’kanë pas kontakte me njëri-tjetrin. Bo vaki edhe ata jon kon n’Shqipni po jon kon n’vene tjera, nuk e kanë ditë kah jon familjarët. Unë e mira o kon që e kom dit ku osht, e kom dit që osht në Itali, e kom dit që o gjallë se ka pas shumë që jon kon të vramë. Për shembull, fmitë e tezes hala majshin shpresa se jon gjallë për tezen, derisa jon kthy n’Kosovë e kanë marrë vesh.

O.H.: A ishin ata me juve n’atë kohë?

A: Ata kanë qenë nja ni javë me neve. Atëherë jon shpërngul në Ojst, tjetër qytet, në Tiranë. Na jemi kon në Roshbull afër Durrësit. Ata jon shku në Tiranë.

O.H.: Po në kohën kur e kuptut që Kosova osht çliru dhe e morët vendimin që me u kthy në Kosovë, a kishit dilemë se qysh ka me vajt rruga, sa ka me qenë e rrezikshme? Ti si fmi qysh e ke konceptu në atë kohë, dmth në bazë të ndjenjave tua, qysh e ke menu, qysh e ke perceptu këtë situatë?

A: Unë si fmi, kur niva që jena çliru, na s’kena ditë që munet me kon najsan tjetër, jena çliru edhe kom prit me gjithë qef mu kthy n’Kosovë, n’Kosovë t’lirë mirëpo…

O.H.: A ke mendu që ki mi gjet shokët, ki me e gjet shpinë qysh e ke lon, gjanat që i ke lon n’shpi?

A: Ditën e parë kur kem ardhë, jem shkue drejt n’shpi. Na jena nal te halla ime. Ditën e parë jem shku kom deri n’shpi edhe atëherë e pash shpinë që osht e djegne. Se kom dit deri në atë moment.

O.H.: Dmth ti ke qenë i pari prej familjes së ngushtë që e ke pa shpinë?

A: Mund të them i pari, po. Baba ka qenë n’Shqipni, unë kom ardh deri n’shpi, ku e kom pa shpinë e kallne. E baba e kish pas ditë që osht shpija e kallne, e kanë lajmru shokët e vet. Unë se kom dit deri në atë moment që e pash.

O.H.: Cili ke reagimi yt apo çka ndërmorre pastaj? A provove me gjet diçka?

A: S’kishe çka me bo në atë moment. Kta ma të mdhej që ishin thojshin mos hini mrena se munet me pas naj minë e najsan se ka pas raste kur ka pas edhe mina nëpër oborre të shpijave. I kanë lon shpijat të kallne, ka pas edhe mina aty. Në atë moment veq prej derës së oborrit e kom pa se jom tut me hi mrena. E kom pa që jon t’kallne. Kom kqyr për shokë. Akoma so kon asnjoni aty. Se kam pa askënd. Jom kthy prapë te halla ku kemi qenë t’strehum. Te halla kena nejt nja ni javë derisa tezja ime e gjeti ni banesë të serbëve, që u shpërngulën ata prej Kosovës, i kanë lon banesat. Na çka ishim t’kallun u strehum nëpër banesat e atyre. E kur him aty mrena, aty o kon tmerr. Aty kishte a po do granata, a po do pluma, kishte maska të serbëve, kishte paketime t’minave, gjitha gjërat kanë qenë. E thirrëm, ish shtabi i UÇK-së, i thirrëm ata, erdhën, i hekën ato gjëra, atëherë u strehum aty.

O.H.: Domethënë ishte objekt i jetueshëm po që ish shfrytëzu për mi lokalizu edhe këto mjetet e luftës apo jo?

A: Po gati të gjithë ata që ishin banorë, të gjithë e kishin nga një ose në polici, ose në ushtri. Edhe nëse e ki dikon, ata automatikisht i marin ato gjanat nëpër shpija, me bomba, me pluma, me armë…

O.H.: A ishte kjo banesë që tash e gjetët dhe pat mundësi mu strehu pas rikthimit t’juj, sa ka qenë kjo adresa juaj apo destinacioni juj? A keni kërku për mundësi ma t’mira apo keni vazhdu me qëndru për ni kohë derisa keni mujt me e ndërtu, qoftë ose me e marr ni fondacion për shtëpi ose çkado për me u kthy n’jetë?

A: Na kemi nejt në atë banesë deri në vitin 2011, derisa e ndërtum shpinë tonë. Faleminderit prej organizatave të huja na ndihmun për me e ndërtu shpinë. Në atë moment që u ndërtu shpija krejt, na jemi dal në shpi tonë, e kemi liru banesën.

O.H.: A e keni kuptu e kujt ka qenë ajo banesë?

A: Po banesa ka qenë – a mund të them me emër?

O.H.: Nëse e ndjen me thon…

A: Banesa ka qenë e Vojslav Jovanoviq, pronar i asaj banese. Na ka thirrë n’telefon dy herë, tri herë. Po s’jemi kon për me fol me të edhe na ka thon për ni kojshi t’Vetin na ka çu lajm nëse doni me e ble banesën, ata s’dojnë mu kthy mo edhe s’kanë pse mu kthy mo. S’kena dasht me e ble banesën. E kena pas shpinë tonë, objektivi ka qenë me e maru shpinë tonë. Në atë moment që u ndërtu shpija, nuk jemi shku mo aty.

O.H.: Dmth përmes refuzimit për me e ble banesën, ju keni qëndru aty dhe ai nuk ka tentu me reagu ose diçka?

A: Jo.

O.H.: A e keni njoft ju ma herët atë person? Apo thjesht ka qenë rastësore krejt?

A: Jo. N’atë moment, ata banorë që ishin të përhershëm aty na tregun kush osht. Nuk e kena njoft.

O.H.: Besoj ka qenë ndërtesë shumë katëshe apo?

A: Po.

O.H.: Fqinjët e juj a e kishin të njëjtën storje pak a shumë si ju? A keni mujt qoftë me u socializu në këtë mënyrë?

A: Secili e ka pasë ndryshe. Ne jemi më larg. Banesa ka qenë në qendër e serbit. Ne jemi më larg qendrës. Ne e kemi pas më vshtirë se ka qenë policia aty. Edhe ata e kanë pas vshtirë në të njëjtën kohë se kanë qenë n’banesë, kanë qenë t’bllokum n’pallat. Nuk kanë mujt me dalë shlirë. Edhe ata kanë pas shumë probleme prej serbëve. Kanë prit veç kur t’iu hinë mrena edhe ja mi nxerr mi çu për Shqipni ja mi vra.

O.H.: Tash që e kujtove gjithë atë rrugëtimin e juj si refugjat e derisa jeni kthy, thatë që n’vitin 2011 jeni shpërngul në adresën e juj, në shtëpinë e juj tash të ndërtume. Jeton aty apo aktualisht?

A: Po.

O.H.: Sa e ki lidhjen emocionale me atë që na e quajmë shtëpi, vendit ku i përket në krahasim me shtëpinë e parë që e keni pasë para luftës? A e keni qoftë edhe ndjenjën e njëjtë, sa është i njëjtë qoftë edhe oborri ose ndërtesa, arkitektura, apo qysh ndjehesh tash si i rritur në raport me shtëpinë?

A: Ajo shtëpi o kon e vjetër po jemi rrit aty, kom lind n’atë shpi, normal është ndjenjë e veçantë…

O.H.: Për ata edhe po pys.

A: Është ndryshe. Kjo është shpi ma e re po prapëseprapë, oborri është i njëjti, e njëjta ndjenjë, është shpija jote. Nuk je n’shpi t’huj, nuk je n’banesë t’serbit për shembull. Diçka që s’është e jotja nuk të ngroh.

O.H.: Edhe t’bon me e vlerësu akoma më shumë.

A: Normal, normal.

O.H.: A t’bje shumë me e kujtu kohën e… qoftë kohën si refugjatë kur keni qëndru, qoftë kohën ta zajmë kur jeni kthy edhe derisa jeni shpërngul në shpi, qoftë edhe vet sa gjatë ni dite e kujton ose sa ka ndikim kjo histori në jetën tonde tash?

A: M’bjen gjithë me e kujtu këtë kohën. Për shembull, çdo 1 prill, në lagje përkujtohen viktimat që jon vra këtu. Gjithë m’kujtohet ajo natë, që i shihshim flakët tu dalë se pasi i vrisshin edhe i digjshin shpitë e personave që i kanë vra me i hup gjurmët.

O.H.: M’paska ikë ajo çka ndoshta gjatë rrëfimit jemi marrë me pytje tjera, po po i rikthena kur u kthyt në Gjakovë edhe e patë që lagjja e juj tash mo nuk osht e njëjta, shtëpitë janë djeg, etj. etj. A e kuptut që ndoshta pas jush ka pas ni aksident tjetër, ni vrasje tjetër, ni plagosje ose lëndim tjetër, dikush e ka humb ma shumë se sa gjanat materiale apo keni mbijetu të gjithë edhe  para 1 prillit kanë qenë ato vrasje? Apo ka vazhdu edhe më vonë? N’lagjen e juj po flas.

A: Ato vrasje kanë vazhdu. Në lagjen tonë s’ka pas mo kush; të gjithë jemi dal për Shqipni atë ditë, më 1 prill. Kanë vazhdu vrasjet, kanë vazhdu nëpër lagjet tjera, si për shembull në lagjen Qabrati, në maj. Jon shumë vetë të zhdukun. Ka edhe në Bllok t’ri, në lagjen Siera, ka shumë të zhdukun, të vram. Ka vazhdu nëpër lagjet tjera. N’lagjen tonë t’gjithë atë ditë kena dalë për Shqipni përafërsisht të gjithë. Ni person ka nejt këtu, krejt kohën. Ai s’ka mujt, ka qenë i vjetër shumë dhe nuk ka dasht me ikë. E grun e ka pasë të Bosnjës. Ata burrë e gru kanë qëndru këtu.

O.H.: Dmth janë të vetmit?

A: Po. Ka qëndru edhe një tjetër, o kon i komunitetit egjiptian. Edhe ai ka qëndru këtu. kërkush tjetër.

O.H.: Dmth edhe i gjetët ata aty?

A: I gjetëm. Këtë kojshinë i cili ka qenë i vjetër, ky ka pasë ndrru jetë, ka vdek, gjatë kohës së luftës. E gjetëm vetëm gruan e vet.

O.H.: Cilat kanë qenë raportet e juaja me ta, që kanë jetu gjatë kohës së luftës edhe ju si refugjatë? Cilat ishin ato shkëmbimet e para të juaja? A patët ni reflektim tjetër? Ose a bashkëndjetë? Çka ju tregoi? Ndoshta po të pys për dikë tjetër po meqenëse bohet fjalë edhe për shtëpinë e juj, ajo është dëshmitare po mendoj e pamjes.

A: Në atë kohë, prej datës 2 prill kur jena dal na e deri më 13-14 qershor kur jon dalë ata, nuk e di, ka qenë ushtria këtu. Jo policia po ushtria e rregullt, në lagjen tonë. E kanë bo si stacion. E krejt kohën ka nejt këtu ushtria. Kanë bisedu djali i vet me të gjatë kohës s’luftës, ka thon “na run ushtria, s’po na bojn kurgjo, po na kqyrin”. Në atë moment o kon mirë kjo lagje. E policia, ose paramilitarët, ata jon kon shumë ma t’kqi. Ata nuk kanë vet a je fmi, a je i vjetër, a je gru a burrë, t’kanë vra.

O.H.: Ata që kanë ardhë edhe ju kanë dëbu prej familjes së juaj, fjalinë e parë që e the në fillim, a i kujton qoftë edhe si pamje? A të ngjan naj ndjenjë të caktume tash?

A: Ai që na tha me dalë për Shqipni që ka qenë këtu i lagjes, serb…

O.H.: Dmth ka qenë i njohur për ju?

A: Ka qenë i njohur për ne. Emrin ia di, mbiemri s’po m’kujtohet për momentin. Nenad e ka emrin. Ai na tha “bëni mirë t’ikni. Ikni sot”. Sikur dojke me na nimu. Në ora 7 n’mëngjes unë dola jashtë. Në ora 7 n’mëngjes e kam pa Nenadin tu u kthy. Dmth kta shkojshin gjithë natën kallshin shpija, bojshin vrasje, sidomos ky, që e shihshim krejt kohën tu dal me armë kallash në dorë. Se ky ishte shumë i lodhun, gjithë natën pa gjumë, e ngrehke kallashin zhag për toke. Gjithë na përshëndetke, sa herë na shike. Atë natë veq na kqyri, m’kqyri edhe vazhdoi rrugën. Unë mendoj se ky ka marr pjesë në këto masakrat e 1 prillit në lagjen tonë.

O.H.: Edhe në rastin me tezen e juj, a mendon që ka qenë njo prej protagonistëve?

A: Ka qenë një prej tyre, po.

O.H.: Dhe mendon që…Qysh e sheh këtë faktin që nuk t’ka përshëndet në rrugë? A mendon që ka ndje keqardhje për ty që ta ka vra tezen apo si paralajmërim, si në mënyrë kërcënuese?

A: Nuk e di. S’besoj që ka ndje keqardhje. Po gjithmonë m’ka përshëndet, na ka përshëndet të gjithëve aty në lagje se ka qenë ni kohë t’gjatë kojshi me ne, shumë i afërt. Po në atë moment nuk e di a prej keqardhjes a çka. Nuk na përshëndeti. Nashta edhe çka ka pa ky, çka ka bo ky ni natë përpara sikur ka ndje keqardhje, mirë e ki.

O.H.: Unë thjeshtë po sugjeroj për me e pas sa ma të kjartë dmth atë skenë për ju, pa dasht me jap indikacion.

A: Na e patëm msu kta, se sa herë vike n’mëngjes, shkojke n’shpi t’vet edhe flejke n’gjumë. Atë ditë kur u kthy prej asaj nate, shkoi e murr kafen dhe dul jashtë. Rrike krejt kohën jashtë, nuk shkoi me flejt n’gjumë. Pastaj u afru me ni kojshi aty. Tha që boni mirë t’dilni për Shqipni. Rrugës, sapo dulëm prej oborreve tona, gjithë populli aty i lagjes tonë, erdhën do policë. Ata ishin shqiptarë po ishin me policinë serbe. Edhe ata kanë bo masakra n’shqiptarë. Mush Jakup i thirrshin. Ata e kanë mbiemrin Ibra. Nuk e di a janë gjallë a kanë vdekë ata. Ata erdhën, bisedun me këtë serbin e lagjes edhe vazhdun rrugën. Na vazhdum për Shqipni në rrugë dytësore. S’na lanë me shku në rrugë kryesore kah ishin bo masakrat. Na dojshim me shku anej për me e pa edhe shpinë e tezes, mi thirr edhe ata. Nuk na lanë anej, na çun ni rrugë tjetër se e dishin që anej i shohim kalljet e vrasjet, e çka kanë bo.

O.H.: A mendon që ka qenë e qëllimshme, përveç – se po e kuptoj që esenca është me i fsheh ato skena – po a mendon që ka qenë edhe ni arsye për me e lon nifar pengu te ju, që mos me dit çka ka ndodh?

A: Mundet me kon arsye edhe kjo, po mendoj që arsyeja kryesore ka qenë mos mi pa se kanë pa ata të lagjes tyne ma afër që ishin aty. I kanë pa viktimat nëpër rrugë, i kanë pa fmitë të vranë n’rrugë, i kanë pa shtëpijat e kallne, kanë dëgju se i kanë vra njerëzit edhe i kanë kall masnej. Ato skena s’na kanë lon me shku mi pa anej, na kanë çu ni rrugë tjetër.

O.H.: Personi në fjalë, që thatë që ju ka udhëzu me u largu prej lagjes edhe me u largu prej Kosovës, ju thatë që e keni njoftë ma herët edhe ju ka përshëndetë po sa ka qenë i njohur për ju edhe kur jeni ardhë, nëse e keni taku? A e keni taku?

A: Jo, kur jena ardh na ai so kon këtu. S’ka pas serbë hiç kur jena ardh, t’gjithë jon kon t’shpërngulun.

O.H.: Okay. Dmth nuk e keni as idenë ma t’vogël..

A: Jo, nuk e dimë as kah osht, as a osht gjallë. Ai në atë kohë ka qenë ndoshta 50 vjeç. Tash nuk e di a është gjallë a ka vdek, ku jeton, nuk e di. S’kemi informata për të.

O.H.: U përpoqa me e bo nifar krahasimi qoftë mes ndjenjës së shpisë qoftë mes jetës së juj tash edhe atëherë si fmi. Po çka mbet pikë pastaj ka qenë, po mduhet me ditë qysh e keni marrë veten. Se ju i keni pa disa skena ose e keni kuptu tash çka është lufta, po masi erdhët prapë këtu ju keni qenë prapë fmi. Konsideroheni prapë adoleshent ndoshta gjatë vitit 2000-2001-2003 e tutje. Po qysh e more forcën me vazhdu me jetu sidomos tu e dit që nuk ishte as shpija jote edhe nuk je i sigurt?

A: U mësum me atë jetë, u mësum me jetu edhe n’banesë t’huj. Kur i shihshim njerëzit që i kanë hup t’gjitha, jo veç gjërat materiale, kanë hup edhe familjet e prapë vazhdojnë t’jetojnë, nuk ki çka bon. Jeta vazhdon.

O.H.: Edhe ju keni humb dikë t’familjes së juj edhe veç e dini. Po në shkollë, a e kishit motivin qoftë edhe me msu tu e dit që ju e keni pas ni përvojë, nifar tip shkollimi apo improvizimi edhe në Shqipëri?

A: Jo kemi qenë nëpër shkolla të rregullta. Filloi shkolla e rregullt n’shtator po çka kom pa unë aty, shumica e klasëve – unë se kom pas atë në klasë teme – po shumica e klasëve tjera kanë pas ka ni lule n’bankë, se mungojke ni fmi, ose ish i vramë ose ish shpërngul në shtete tjera. Kish mungesa të fmive shumë. Po ka pas edhe shumë fmi nëpër klasë që kanë qenë të vramë ose të zhdukun.

O.H.: Po prej stafit, qoftë edhe prej atyne luleve, a ka qenë ni lule e adresune për ni shokun tond ose ni shoqen tonde ose dikon që e ke njoft?

A: Kom pas shokë t’lagjes te familja Vesa. Ai është gjallë, i vetmi anëtar i familjes që ka pshtu i gjallë. Ka qenë i plagosun. Atë e kom pas shok. Normal, tezen e përmena.

O.H.: Po.

A: Shokë të afërm tjerë nuk kom pas.

O.H.: Meqenëse në shkollë e besoj kur je edhe me fmi tjerë e me gjeneratat e juja e keni ni ndjenjë besoj pak ma ndryshe sesa me dikon ma t’rritur ose familjar po padyshim ju kanë mungu edhe këta fmi që jeni mësu me i pa deri atëherë, qoftë edhe në paralele ose…

A: I kom njoft, për shembull n’shkollë në paralelen teme kom njoft njerëz po nuk i kom pas shoqni.

O.H.: A ka mungu dikush prej arsimtarëve?

A: Prej arsimtarëve, e di ni arsimtar ka qenë i plagosun gjatë luftës. Për t’vranë nuk e di që ka pasë naj arsimtar t’vranë. Kanë qenë komplet stafi.

O.H.: Dmth ka vazhdu mësimi?

A: Po. Ka qenë i plagosun n’fillim t’luftës, deri kur filloi shkolla.

O.H.: Sa ke qenë i motivum me mësu? Sa e ke marr ashtu si obligim…ose ndoshta sa ke pas motiv pas gjithë këtyne storjeve, pas gjithë luleve që i ke pa në banka?

A: Është normale se nuk është ai motivi i madh për me msu se sapo u kthym prej Shqipnisë, e ishte luftë. Po me kohë edhe u msum edhe vazhdum normalisht me qenë si tanaherët qysh kemi qenë. Fillum prapë atë vit ku e kemi lënë, dmth i ka ra klasa e 7 me kon. E vazhdum normalisht edhe me këto mungesa të nxënësve, profesora s’ka pas të vram po ka pas shumë nxënës që kanë qenë të vramë nëpër lagje të ndryshme.

O.H.: A keni organizu qoftë diçka përveç luleve, po mendoj përkujtime, ndoshta pas ni viti ose dy vitesh e keni kujtu prapë atë skenën?

A: Për shembull ka qenë rivarrimi i këtyre personave. Kemi qenë krejt shkolla me kurora, me lule atje në rivarrim. Kemi vazhdu prej shkollës deri në varreza në kam të gjithë. Është ni rrugë e gjatë, nuk është afër, me bashkëndje me familjarët që i kanë humb ata. Aty edhe çdo datë, çdo përvjetor, për 1 prill, shkojmë, i përkujtojmë, ndezim qirinj te shpia e tyne. Plus në varreza presim në përkujtim të tyne.

O.H.: Prapë me u kthy te ajo që personalisht e keni përjetu, gjithmonë tu e krahasu me ngjarjet ma kolektive ose të përbashkët, e ndjeni ndoshta edhe atë motivimin e juj që po e vërej kur po thu “ka ma keq, ka ma keq” po me u ndal me e pa edhe e juaja nuk është pak se për ni javë të shkurtë ndoshta dy vjeçare t’ka ra me i ndrru disa lokacione edhe të ni klase, fillimisht si nxanës në Gjakovë pastaj si refugjat në Shqipëri, prapë si nxanës këtu me mungesa të kolegëve ose nxansave tjerë edhe me ni situatë komplet të ndryshme për ni kohë shumë të shkurt. Njëjtë ashtu ju ka ndodh me e ndrru adresën ku keni jetu për ni kohë t’shkurt. Krejt kjo periudhë çka ju ka bo tash si ni person i rritur, çka t’ka shtu në identitetin tond, në karakterin ose në formësimin tond, në mënyrën qysh ti e sheh jetën? Çka t’ka ndiku për shembull kur don me marr ni vendim ose diçka? A ka diçka që e rikujton edhe thu që muj mi bo ose nuk muj mi bo për shkak të kësaj?

A: Lufta, unë kom qenë i ri në atë kohë po t’bën më t’fortë, sidomos kur ke dikë që e ke humb, vazhdon prapë më fort. Se di…

O.H.: Okay. Atëherë mos me ju mundu ma tepër, nëse ka diçka që kishe dasht me shtu, diçka që ka mungu qoftë në pytjet e mia, qoftë…

A: U mundova me tregu gjithë ato çka i kujtoj gjatë luftës, gjatë asaj kohe, faleminderit për intervistën.

O.H.: Gjithashtu, shumë faleminderit. Ka qenë nder për ne.