V.K.: Përshendetje, a munesh me n’au prezantu?

E: Po, patjetër.Unë jam Elida Shasivari, jam nanë e dy fmijëve. Isha e martuar me të ndjerin Kujtim Dulen. Jam aktore me profesion.Kam lind në Gjakovë dhe jetoj ende në Gjakovë.Jam punëtore, aktore në Teatrin e qytetit të Gjakovës.

V.K.: A mundesh me na tregu historinë tuaj gjatë luftës?

E: Po, patjetër. Mund të flasim pak n’pika ma t’shkurta; nëse kemi mundësi t’i përmbledhim të gjitha. Startojmë prej 24 Marsit ose pak ma përpara. T’gjithë e dijmë, kemi qenë present. Situata ka qenë jashtëzakonisht e rëndueme: mungesa e ushqimit, mungesa e sigurisë, e t’gjitha ato. Edhe erdhëm deri te 24 Marsi, Dita e Bombardimeve të NATO-s. Për fat t’keq, me 24, burri im i ndjeri është ekzekutu nga paramilitart serbë dhe ka qenë viktima e parë civile në qytetin e Gjakovës. Atë e ndalën në shtëpi, e neve na dëbun jashtë. Dhe unë e kisha edhe nanën atë natë në shtëpi, vjehrra edhe dy fmijët e mi që ishin shumë t’vegjël, do të thotë beba – na largun nga shtëpia. Edhe, kjo ndodhi me 24 dhe nuk kemi arritë me e varros deri më 28 Mars. Unë me fmijt, me vjehrrën, edhe me nanën, të nesërmen herët me mëngjes – Atë natë, natën isha te një grua e agjës, afër shpisë. Janë situata që janë t’pa përshkrueshme, vetëm ai që i ka përjetu munet me i thanë, me tregu për to. Edhe të nesërmen në mëngjes shkova në Teqen e Madhe, sepse ishin të hapura dyert atë natë, për t’gjithë refugjatë, për t’gjithë njerzt që janë në gjendje t’jashtëzakonshme. Aty gjeta një numër shumë t’madh t’njerzve. Ishin ardh edhe nga rrethina, do të thotë një kohë ma përpara edhe plus një natë përpara që ne u vendosëm aty. Qëndrum deri me 2 prill në Teqen e Madhe edhe vendosëm me 1 prill, ishte kolona e parë që dulëm për Shqipni. Murrem vesh do të thotë edhe vendosëm që me dal edhe na. I veshëm fmijt, i bom gati, dolem, ishte një kolonë jashtzakonisht e madhe. Rrugës ka pas provokime të ndryshme. Dikun n’dalje t’Gjakovës, te tyrbja, tek Teqja që është tyrbja, te varrezat na morrën t’gjitha dokumentat, dhunë psiqike ma shumë se nuk mundem me thanë që ka pasë dhunë fizike. Mundem me fol personalisht për veti, edhe e kalum kufinin. Ishte një udhëtim i pa përshkrushëm, në atë gjendje do të thotë – ashtu qysh ishim me tesha të trupit, unë plus i kisha edhe çiken edhe djalin se kanë qenë shumë t’vegjël. Edhe e kalum kufinin, edhe n’momentin që e kemi kalu kufinin psiqikisht ke qenë ma e qetë edhe unë personalisht jam kthy n’ketë anën edhe kom thanë ishalla nuk kemi me pasë shumë viktima. Ka qenë një numër jashtëzakonisht i madh kur kanë hy mrena në shtëpi. Burri pat fillu me punu në OSBE, nja 1 muj përpara, 1 muj e gjysë. Dyshime nuk mundem me thanë kush ka qenë prezent, sepse krejt kanë qenë atë natë t’maskum.Do të thotë nuk ke mujt me i identifiku edhe, nejse. Kalum kufinin, u vendosëm në Letaj, Kulaj, Krumë, mandej shkum në Tiranë se ishim një grup bukur i madh. Aty ishin dyert e hapura tek familja Gjoshi në Tiranë. Kemi nejt nja 10 ditë. Për fat të keq gjysa e grupit që ishim mbetëm në Tiranë, gjysën i kanë përcjellë për Pogradec nëpër kamiona. Kush i ka përjetu i din të gjitha ato. Edhe, mandej vazhdum rrugën na me u bashkangjitë me pjesën tjetër, me familjarë që ishin në Pogradec. Dhe aty kemi ndej nja 10 ditë. Prej aty një mik i familjes, edhe pse ishte kufini i mbyllun, me siguri me pare investoj dhe na përcillen, dolëm në Maqedoni. Aty kemi ndejt njëherë me një familje nja 10 ditë. Mandej unë kam shku në Shkup, në periferi të Shkupit me ni familje që erdhen më murren se unë shkova n’teatër dhe lypa ndihmë ni dhomë sa do një shminktore a sado se isha me nanën edhe fmitë. Mirëpo dulen disa vullnetarë, ni familje më murren, aty kam nejt deri me 22 korrik. Së pari me 23 qershor ishte hera e parë kur vendosa me ardh në Gjakovë me pa a kam ku me u kthy. Masi u kryn nënshkrimet e t’gjitha ato, gjatë periudhës sa isha në Shkup, kishin qenë motrat Qiriazi, Safete dhe Igballe Rugova me ni projekt për gratë. Edhe kontaktum, m’luten me bashkëpunu me to. Ishte gjendje e jashtëzakonshme, fmijtë i kom pasë shumë me trauma edhe e vendosa me bashkëpunu me to. Do me thanë në atë gjendje është dasht me punu diçka sepse fmijtë nuk kishin faj. Kom pasë intervista jashtëzakonisht t’mdhaja, ndoshta edhe pas si ftyrë publike edhe e dijshin situatën, mirëpo është dasht me punu me mbijetu. Me 23 Qershor ishte hera e parë që vendosa me ardh n’Gjakovë me pa a kam ku me u kthy. Edhe Gjakova ka qenë nji shtretinë. Erdha n’Çarshi ishte dita e parë që kishin fillu me pastru rrugën, kishte gazetarë t’huj, kishte disa intervista e t’gjitha ato, i kam edhe disa fotografi qysh ka qenë Çarshia. Mirëpo, u ktheva mas me 22 korrik ku vendosa për me ardh, edhe pse kisha kërkesa me nejt atje. M’i ofrojshin disa kushte me punu n’teater, kishte televiziona, radio, e besa e menojshin që edhe fmijtë do t’rriten me hi n’shkollë e krejt. Mirëpo isha shumë e vendosne, edhe pse me shumë peripeti, që do t’kthehem n’Gjakovë edhe do t’rri n’Gjakovë edhe do t’i rrisë fmitë në vendin e vet. Periudha edhe janë momente që nuk harrohen. Edhe sot e ksaj dite shumë shpesh e menoj, fati e traumat te na t’rritunit mbesin. Është fati që fmijtë i kam pas shumë t’vegjel. Vajza i mban mend disa skena, po fati që shumë t’vegjel edhe vetvetiu memoria iu fshi.Ndërsa tek ne jo, jo, traumat janë e sidomos tash kur lidhen me çashtjet e pandemisë. Vitin e kalum që ke ajo mbyllje e t’gjitha ato, t’kthehet filmi, e sheh situaten, kthehesh mas edhe pse e din që nuk ki naj presion si përpara. Mirëpo, e kemi pas fatin e tillë, edhe nuk ka. Burrin dmth me 24 e kanë ekzekutu, deri më 28 nuk kemi mund m’i varros. Ka qenë viktima e parë, mas tij kanë qenë nipi dhe axha e familjes Zherka, mandej (nuk dëgjohet) i katërti. Edhe u kthym, mas ni kohe erdhen me bo ekspertizë. Nuk kisha e disponimit me dhanë deklarata të ndryshme, mirëpo ata insistun sepse ata thanë se ti e ki pas… e as si thashetheme kanë pasë, nuk dijsha a ka qenë viktima e parë, i nderi burri im apo i katërti apo i pesti, sepse t’nesermen ka pasë shumë t’zhdukun n’ktë pjesë t’qytetit n’Çarshi. Edhe ata m’thanë Elidë ti e ke pasë rastin e para edhe duhet patjetër pa përfundu. E kryn edhe ekspertizen sepse edhe shpija ka qenë e djegur. Edhe po pysin a don me marrë pjesë n’ekspertizë. Unë thash nëse është e lejume pse jo. Megjithatë ata e kanë kry ekspertizen, mandej pak ma vonë ma kanë sjellë çertifikaten. Edhe po thojnë na e dijmë që është i vranë nga kush, por individi jo. Ajo shumë normale se individi nuk dihet, edhe pse unë shumë e vetëdijshme isha sepse aty ishin t’gjithë me maska edhe nuk mundesh me dyshu për dikon me thanë është ky apo është ai. Edhe u kthym, u kthyn n’Kosovë, u kthym n’Gjakovë me shumë peripeti. Gjakova e djegne, nuk kisha as shpi, as shpija e burrit, as shpija e nanës, as shpija e vllaut, t’gjitha ishin t’djegne. Edhe u vendosa me ni banesë dikun nalt n’qender, ma dhanë. Aty kam qëndru për tri vjet. Mandej fillun peripetitë tjera. Mas luftes, edhe pse isha e vetëdijshme, megjithatë deri n’atë shkallë nuk e prisja. Nuk pata ndihmë prej qeverisjes së atëhershme, prej Gjakoves, as një tullë. Me forca t’mija fillova gradualisht edhe e bona pak një kulm t’vogel ku edhe sot jetoj. Fillova edhe vazhdova punen, edhe kështu erdhem deri sot ku jemi.

V.K.: A mundesh me na përshkru gjendjen psikologjike ose me i përshkru ditët gjatë kohës që keni qëndru si refugjate.

E: Patjetër. N’momentin… e para luftes, dmth ditët e fundit vazhdimisht kam qëndru para televizionit, i kam përcjellë mediat çka po bohet, e t’gjitha ato. Edhe kemi qenë t’lodhur psiqikisht, kemi qenë t’rraskapaitun, se e percjellë. Mandej duke u bazu n’situaten, n’luften se n’Bosnje i kanë vra dy dajtë e burrit. Do me thanë i pritshe, e dijshe pak a shumë situaten çka do t’ndodhë edhe knej. Unë personalisht për veti aq shumë kam qenë e lodhne. N’dy masdite janë mbyll t’gjitha lokalet, dmth dyqanet që kanë qenë n’Çarshi t’madhe, nuk i kanë ndezë as dritat paramendo. Veç e menojsha nëse m’smuhet njani prej fmijve unë nuk jam n’gjendje me i çu deri te mjeku, e ambulanca shumë afër. Mirëpo, unë kam pas patrolla të ndryshme e t’gjitha ato, i dijmë na që kemi qenë. Psiqikisht. Shkum, dulem prej k’tu, ndodhi ajo çka ndodhi, kur dulem psiqikisht je ma e qetë, e din që nuk ki pas ma, nuk ki dhunë, nuk pret n’çdo moment kur t’hin dikush don me t’vra e t’gjitha ato. Mirëpo skenat nuk largohen, skenat nuk largohen. Edhe kur u kthym, gjendja shpritnore dmth, je e thyne. Edhe pse e ki humb anëtarin e familjes, nuk gjen, do të thotë nuk ki pasë përkrahje. Unë personalisht muj me fol për veti, nuk kom pas përkrahje. As kulm nuk kisha. Kudo që shkojsha me kërku ndihmë, thojshin ti munesh vetë, ti je e fortë, ti munesh, munesh, munehs… Janë bo shumë keqpërdorime, megjithatë secili e ka për veti. Mirëpo edhe sot e ksaj dite janë. Fillimin e kom pasë shumë ma t’vshtirë. Mandej fmijtë fillun e u rriten, kur u ktheva dojshin me ditë se gjithmonë unë kom fol. Për fat t’mirë e kom gjetë forcen për me punu, për me ekzistu se ata nuk kishin faj, fmijtë. Nëpër radio t’ndryshme, nëpër t’gjitha ato edhe krejt energjinë negative, krejt atë mllefin që e kisha gjatë javes e gjujsha nëpër emisone. Nuk ka qenë e lehtë, e sidomos me bo humor n’atë gjendje që isha unë, por s’ke pasë rrugë tjetër. Nëpër intervista t’ndryshme kur i kanë pa fmijtë e m’kanë, qysh a je normale. N’ktë gjendje me k’to dy beba ti edhe shkon edhe del nëpër kampe me ju bo humor njerzve, n’Maqedoni kur isha, me ju bo humor atyre, që ata ishin komplet familja edhe që ishin t’dëbun. Edhe i kom kqyr se nuk kisha rrugë tjetër, ose me falimentu komplet me i lanë edhe dy fmijtë, ose me ec përpara me i rritë fmijtë. Mirëpo, me ni forcë t’jatëzakonshme. Jom optimiste n’jetë, duhesh me pranu realitetin, ajo ndodhi nuk kishte kthim mas. Nuk kishte me fajin as timin as t’dikujt tjeter, edhe mrrijtem k’tu ku jemi. Edhe një plus ka qenë për mu, se jashtëzakonisht shumë, prej momentin t’parë, unë kom pas, kom dhanë intervista shumë. Ndoshta edhe pse ka qenë viktima e parë, edhe profesioni e bon t’veten. Se n’momentin tu dalë për Shqipni, çdo i dyti qytetar m’ka thanë ama t’nimoj, ama çiken ose ama djalin. Edhe me nji moment ju kom kthy nanës i kom thanë deri tash kom punu, mirëpo tash e mas do t’punoj edhe ma tepër. Do me thanë ai mundi, djersa nuk ka ra n’tokë. Intervistat e mdhaja ma kanë mundësu m’u liru prej atij stresi t’ngjeshun n’shpirt e n’trup. Do me thanë, n’fillim e kom pasë shumë t’vshtirë, mu ka tha fyti e nuk kom fjet natë, me traumë, dridhje e t’gjitha ato se shumë t’vshtirë e kom me qajtë. Edhe intervistë pas interviste erdh edhe zbehje e atyre. Tash di, tash muj me fol lirisht për çdo detaj, edhe fatmirësisht asnji detaj ma t’voglin nuk e kam harru prej luftes. Mirëpo është intervistë e shkurt edhe nuk kemi nevojë me hi n’detaje.

V.K.: Si ndihesh tash pas 22-23 viteve pas luftes?

E: Ëhëë. Është shumë e thjeshtë me thanë. Peripetitë e t’gjitha ato i mbaj për veti, ndoshta pajtohem me atë sepse ka qenë fati im. Kështu unë thash pak ma herët jam optimiste n’jetë, fmijtë nuk kanë faj, duhet me punu, jeta duhet t’vazhdohet. Mirëpo kur i shoh disa dallime, kur i shoh disa njerëz që ankohen për cikrrime t’vogla, për mu është absurde, jeta është e tillë. Zbraztia ndihet, nuk e ke pasë mbështjetjen nga asnji pushtet që ka qenë deri më sot, por duhesh me menu se jeta është e jotja, ti vetë duhesh me u mundu me ecë përpara. T’njejten rrugë i kam eduku edhe fmijtë, deri tash janë mirë edhe besoj që do ta vazhdojnë.

V.K.: Tek fmijtë – tash që janë rritë edhe kanë kriju, kanë ndërtu karrieren e tyne edhe kanë kriju familjet e tyne, si vazhdon jeta e tyne pas humbjes t’babës pas luftes?

E: Fmijtë janë ende t’rinj. Kanë qenë shumë t’vegjël, unë t’tregova edhe ma heret. Edhe isha konsultu me disa psikologë, edhe e kisha vendosë n’vetvete që deri kur t’hijnë n’shkollë mos me ju tregu. Se n’shkollë kur t’hin fmija, ai ka me shkru tema, ose arsimtari ose mësuesi ka me i pyt për nanën, për babë, e t’gjitha ato. Edhe e kisha mendu që para se me hi n’shkollë do t’ju tregoj që t’jenë t’përgatitun psiqikisht. Sado që na e dijshim, se unë e kom ditë se ka pasë raste që kanë qenë t’zhdukun, edhe masi kanë hi fmijtë n’klasë t’parë, t’dyten, t’treten ju kanë dalë prind e zhdukun. Fmija nuk ka faj, ai duhet me kanë i përgatitun për gjithçka n’jetë. Edhe çika filloj n’klasen e parë. E kisha n’plan me i marrë ni ditë, me i qitë dikun edhe me m’iu tregu realitetin. Edhe për fat t’mirë po thotë Elidë, se m’thirrin n’emen, edhe po thotë a don me na tregu për babin. I thash po nanë. Edhe po ju shpjegoj që lufta i ka pasojat e veta, dikush është i vranë, dikush i zhdukun, dikush nëpër burgje. Thash na kemi pas fat babin e kanë vra, por është i varrosun, e ka varrin, i ka t’gjitha k’to. Edhe e kom pasë problem vetem 24 orë. Do me thanë unë kam shku deri n’banjo, ata mas meje edhe krejt. Edhe janë krenarë për atë punë edhe pse s’kanë asni beneficion, mirëpo janë krenarë. Edhe shpesh kur bisedojmë, se ka që i kanë keqpërdorë, emrin ose rastin që e kanë pasë. Edhe ni ditë vajza po m’thotë sa mirë që nuk e ke shpallë dëshmor babin. Thash nuk ka qenë dëshmor. Tha Elidë, na jemi t’rritun, na e dijmë që ka pasë raste që i kanë shpallë dëshmor, tha po unë kisha ecë me kry teposhtë. Thash jo unë nuk shkeli n’gjak. E, kështu që kom punu drejtë me ta, realitetin gjithmonë, jam shumë e hapun. Çika e ka kry Gjuhën dhe Letërsinë Angleze edhe rrin n’shpi se nuk jemi t’kyçun me asni parti politike, fatkeqësisht ose fatmirësisht. Djali tash do t’vazhdon sepse me ni rrogë t’komunes ti nuk mundesh me i pasë dy studenta t’njejten kohë pa pasë burime tjera. N’kushte tona. Por jam n’rrugë t’drejtë, jam shumë e knaqun me sukseset e tyne. Edhe unë vazhdoj t’punoj në teatër edhe jemi një familje, kemi demokraci t’plotë. Nuk ka thashetheme n’shpi, e kqyrim jeten tonë, kshtu edhe duhet.

V.K.: Si ka qenë përvoja juaj si aktore para luftes në Teater?

E: Para luftes kemi pas kushte tjera. Unë jam n’teater prej vitit 1982, dmth unë nuk i kam pas hala 20 vjet kur kam hi n’teater. Edhe kemi punu shumë shfaqje, kemi pasë pesë (nuk dëgjohet). Kemi pasë dy t’letërsisë Shqipe, një t’letersisë Jugosllave n’atë kohë, edhe dy shfaqje t’huja. Një shfaqje ka qenë gjithmonë për fmijë. Kemi punu komplet një ansambël, kemi qenë një trup jashtëzakonisht i mirë, edhe pse n’masa t’dhunshme shpesh herë. Na kur kemi bo prova, janë ardh policia t’armatosun sidomos viteve t’fundit dhe kanë lyp përkthimin e tekstit edhe pse ka qenë i letërsisë t’huj. Paramendo, tu bo prova n’skenë ti, ata me walkie-talkie, e përcjellje n’çdo hap. Kur kemi shkru naj shfaqje t’fmijve, përshembull m’kujtohet saktë “Besimi i humbur vështirë t’fitohet”. Na kemi dalë n’teren nëpër qytete të ndryshme edhe na nalshin mos me dhanë shfaqjen pa e përkthy tekstin. Dojshin gjithmonë me i ndal aktivitetet kulturore. “Besimi i humbur vështirë fitohet” – dhelpra, pula, maca; shfaqje e fmijve prej klases t’parë deri n’klasë t’katërt. Mirëpo, masat kanë qenë, situata ka qenë e tillë edhe i kemi tejkalu. Tash jemi n’gjendje tjeter edhe kushtet tash nuk janë, nuk është vlerësu kultura edhe arti mirëpo vazhdojmë. I kam edhe nja pesë vjet me dal n’pension, kshtuqë artistat nuk plaken. Jam shumë optimiste thash, unë kam qef me jetu shumë edhe besoj që do t’jetoj shumë. Perveç teatrit unë mirrna edh eme projekte të ndryshme, ma shumë kah komedia. I maj disa takime me gra, dhe mas luftes ni periudhë kohore bukur gjatë kam majtë takime me gra. Ka pasë shumë nevojë. Kom qenë një ndër themeluset e para t’shoqates Nëna Terezë dega në Gjakovë. Mandej kom pas mas luftes një shoqatë humanitare timen një periudhë. Apelojsha nëpër radio edhe le t’jepmi tesha se njerzt kanë pas nevojë, na e dijmë çfarë gjendje ka qenë edhe pa ndihmu nuk ka. Kemi pasë shumë raste n’rrethinë t’Gjakoves e matutje. Mandej e kisha nji projekt me Malteserin kom punu. Projekt gratë për gratë edhe me pika t’humorit edhe disa recitime. Ka qenë shum vshtirë, sidomos kur i kisha paradite edhe n’fushë, n’Serbi, n’kto raste që ishin nuset e reja e harrojsha veten shumë shpesh. Megjithëse ato i kishin kushtet ma t’mira se t’mijat, bile shpinë e kishin. Unë se kisha as shpinë, e leje tjerat. Mirëpo, me punë nuk ki. Unë nuk ndalem me aktivitete dhe kam bo nji liber se kemi raste shumë t’rana, sidomos n’komunë t’Gjakovës janë shumë shtëpija të mbyllne. Do me thanë gjithë meshkujt e shpisë janë t’vranë, të ekzekutun, nuset ose i kanë lanë fmijt ose s’kanë pasë fmi. Do me thanë ajo është shujt, ajo derë, sidomos rastin e Ferdonije Qerkezit. Vitin e kalum ja kom ba nji monografi, bashkë me profesor Muhamet Rugoven, kemi punu. I kemi pasë dy shokë – një shok edhe një shoqe që kanë qenë donatorë. Ajo nuk ka ndonjë bagazh t’jetës mirëpo vlen mos m’i harru se e harrojnë njerzt. Ajo e ka burrin dhe katër djemt, dy i ka të rivarrosun, tre të tjerë nuk din as ku i ka as qysh i ka – kah i ka. Do me thanë është e vetëdijshme që nuk i kthehen. Edhe vazhdojmë me qekaq. I maj disa takime me gratë, fillimi ka qenë mjaft i vështirë. Paramendo, unë n’gjendje ma të keqe se ato, me dal me ju bo humor; bojshin pytje të ndryshme, krejt i shihshe gratë, por kemi mrri deri këtu me shumë mundim edhe nuk kthehem mas. Pra, gjithmonë historinë nuk guxojmë me e harru, t’kalumen.

V.K.: Përveç humbjes së burrit, që është humbje e madhe, a mundesh me na fol për humbjet e kujtimeve që janë djegë gjatë luftës?

E: Pytje shumë me vend. Unë kom punu, përveç Teatrit, unë kom punu edhe me radio kom shkrujt tekste të ndryshme edhe me projekte humoristike e t’gjitha ato. Unë kom pasë një numer t’madh të teksteve për radio, në radio Gjakova, në t’gjitha radiot tjera që i kom pasë t’shkrume; fotografi pa numër, i djegen t’gjitha ato. Edhe tash, edhe sot kur t’marrin me dalë n’fotografi, nuk e kom atë vullnetin me pasë si arhivë. Kemi pasë videokaseta të inçizume e t’gjitha ato që kanë shku. Tash nuk është faji im, mirëpo shumë vshtirë tash me fillu edhe njëherë prej zeros. Fotograftië kah puna n’teater janë n’arhivë, edhe ato janë humb krejt mbi pesëdhjetë përqind. Ato kanë qenë kujtime jashtëzakonisht t’mira edhe tash mundemi veç me i përmend se nuk mundemi me i pa. Mu m’vjen keq për fmijt që nuk kanë mundësinë me i pa rolet e sa fotografitë edhe t’shfaqjeve edhe të ndryshme. Por, jeta është kjo, s’kemi pasë qef me ndodh kjo luftë po ndodhi. E populli nuk ka faj asnjëherë, gjithmonë është çashtje e politikave që e udhëheqin, e menaxhojnë edhe dashtë Zoti të mos përsëritet te asnjë popull.

V.K.: Për humbjen e burrit si viktimë civile gjatë luftes, a keni pasë ndonjë beneficion ose mbështetje prej shtetit?

E: Jo, masi e kom marrë çertifikaten te mjeku atëherë, masi është ba ekspertiza, është dasht me u lajmëru në Qendër për Punë Sociale. Edhe është shpallë si viktimë civile edhe pse e dijshin që është viktima e parë civile edhe shteti i jep 168 euro edhe asnjë beneficion tjetër. Çashtja e shkollimit të fmijëve, me pasë naj përparësi me u regjistru a, jo, jo, deri tash jo.

V.K.: Si e sheh gjendjen ndëretnike mes serbëve dhe shqiptarëve që jetojnë në Kosovë?

E: Na n’Gjakovë nuk kemi, jashtë Gjakovës ka serbë. Ata që janë, janë. Gjeneratat e reja nuk kanë faj. Nuk e fajsoj popullin asniherë se i kam përcjellë lajmet e t’gjitha ato. Populli s’ka faj, unë thash edhe ma herët, politika i ka fajet. Komplet politika, shtijnë grindje, përçarje. Nuk ki faj as ti as unë kur do me shku nesër fmija jonë, pse është shqiptar përshembull mos me pasë beneficione, mos me pasë asgja. Populli s’ka faj, po thash edhe ma herët ishalla nuk përsëriten, jo te na, po askund në botë.Paqja është diçka tjetër, liria e fjalës, liria e qenieve njerëzore, kemi të drejtë gjithkund me jetu, gjithçka mujmë me bo. Gjakova si Gjakovë është pak ma karakteristike, ka pasë humbje jashtëzakonisht të mdhaja, janë njerëz që i dijnë saktësisht kush kanë bo dame, se ai me ardh prej atjehit – prej fundit të Serbisë, me ardh te ti ose te unë pa pasë dikon t’ktuhit m’i menaxhu me bo…Po edhe ata kanë pasë kurthe e fatkeqësisht prej tyne e kemi prit gjithmonë, do me thanë edhe ma përpara. Mirëpo, kur u kthym prej luftes ishin disa peripeti që mu Gjakova asni tullë nuk ma ka japë. Do me thanë vetë, me forca t’mija kom arritë ni kulm me e bo sa me i strehu fmijtë. Edhe kemi pasë peripeti prej së brendshmi. Ndoshta dikush knaqet me fatkeqësi të dikujt, mirëpo duhesh me i përballu t’gjitha. Vetëm çka shpalosen, e kanë hjek njerzt atë petkun që e kanë pasë t’mirëqenies e t’gjitha ato. Mas luftes e hjeken petkun edhe dul ajo origjinalja. Fatkeqësisht ka shumë asi lloj.

V.K.:Sa vështirë, ose sa e rand ka qenë me vazhdu jeten masi që jeni rikthy prej Shqipërisë?

E: Po mjaft e vështire, mjaft e randë. Tri vjet unë kam qëndru me ni banesë te gjyqi nalt n’qytet. Banesë e huja, mirëpo mujsha me u strehu aty, m’drejtun aty derisa e kom maru shpinë edhe çdo ditë kom shku n’oborr t’shpisë aty ku e kanë vra burrin e t’gjitha ato. Është shumë e vshtirë, mirëpo duhet me gjetë forcë. Se unë e di X raste që thojnë nuk muj me kalu nga ajo rrugë, po, jo jo, ti duhesh me tejkalu ata. Edhe e kom tejkalu, pa ndihmen e ndonjë psikologu a diçka se na që thash ku kemi shku ka pasë psikologë të ndryshëm. Kur jom ulë, kom bisedu edhe mu m’kanë pyet a ke bisedu a ke punu me dikon. Jo, ti duhesh me punu me vetveten, ti duhesh me ditë ku ke me jetu, ti ke me i rritë fmijtë, fmijtë nuk kanë faj – me ato kushte që i kom. Aq sa i kom, se unë a s’kom mujt me dal a me vjedh a me dal rrugë pa rrugë a… Do me thanë me ato mundësitë e mija çka kom pasë unë kom arritë me i rrit fmijtë. Sot vajza i ka 25, djali i ka 24 vjeç. Mandej muj me thanë që, mentaliteti jonë është shumë vshtirë, kur fmija shkon në shkollë, si vajza si djali, kur e dijnë shokt e shoqet e klasës që ata nuk e kanë prindin, e kanë t’humbun… Se unë personalisht kur kam qenë n’moshën 5 vjeçare m’ka vdekë baba. Edhe, nuk ka qenë e lehtë, do me thanë nana e lun rolin edhe t’burrit edhe t’grus. Nuk ka qenë e lehtë as për mu edhe t’kujtohet n’moment qysh je rritë ti. Po atëherë pak ma ndryshe ka qenë. N’situaten kur hijnë fmijtë n’shkollë, n’shkollën ku i kom pasë unë fmijtë (Emri i shkollës nuk dëgjohet), ka pasë shumë raste t’viktimave civile. Do me thanë n’secilen klasë muj me thanë që kanë qenë dy ose tre fmijë pa babë. Edhe krejt varet qysh ju shpjegon fmijve. Unë thash çika ka qenë n’klasen e parë, djali hala nuk kish fillu n’shkollë, edhe ju kom shpjegu situata e luftes, jo te na, po gjithkun n’botë ku të ndodhë lufta, damet e luftes, pasojat e luftes. Edhe dyqysh kanë qenë ma t’përgatitun edhe psiqikisht edhe shumë ma t’fortë. N’momentin kur dikush i ka pyt përshembull ku e ki baben, ata kanë thanë që baben na e kanë vra n’luftë. Do me thanë kanë qenë t’përgatitun, e kanë përballu ma lehtë. Edhe unë vazhdimisht ju tregoj, edhe për baben e vet edhe gjithmonë folim qysh duhet me përballu jeten se nuk i duhet kurrë. Unë sot jom, mas 5 minutave muj mos me qenë, ata duhet me menaxhu edhe me jetu. Kështuqë nuk munesh me llogaritë kërkun, duhet me forca tuja gjithkun. Masi shteti deri tash nuk na ka ndihmu, tash nuk po di çka me thanë tjetër. Se ka pasë nevojë edhe ka pasë dallime të ndryshme. Ka pasë organizime, disa shkolla verore. Paramendo kom shku me i çu fmijtë në shkolla verore, se edhe vetë isha pa punë. Tash n’momentin që fmijtë e mi kanë pasë nevojë, edhe fmijtë e shumë tjerave që nuk e kanë pasë baben kanë pasë nevojë me shku aty, nuk i kanë marrë. I kanë marrë fmijtë e atyne që i kanë çu me xhipa. Aty u kanë katastrofa ma e madhja. Fatmirësisht unë kom shku, edhe kanë thanë edhe ti e ke pru djalin k’tu a, s’e ka venin djali yt k’tu, ka fmijë plot tjerë. Po keqpërdorime t’jashtëzakonshme kanë ndodhë, fatkeqësisht, nuk e di…

V.K.: A sheh përmirësim në të ardhmen e afërt për luften që ka ndodhë para 23 viteve?

E: Vitet ecin, kalojnë, unë thash edhe ma heret, populli asniherë nuk ka faj. Unë vetë e kom mbrojtë shtatëzanin edhe e kom lind djalin në Beograd. Mjekësia do me thanë nuk ka pasë dallime, unë pse jam shqiptare, ka pasë komunitete të ndryshme n’spital. Na jemi trajtu si pacientë. Jeta vazhdon edhe atje ka qenë në ’97-tën situata jashtëzakonisht e ranë. Politika i ka fajet. E, duhet me pasë, mirëpo na i dijmë disa gjana, mos të hyjmë kah politika se as vetë nuk e du. Mirëpo ka dame jashtëzakonisht të mdhaja. Së paku kërkim falja n’mnyrë institucionale, ajo i mbulon shumë dhimbje. Edhe derisa të dalin këta që janë t’zhdukun, se kemi një numër jashtëzakonisht t’madh. Është barrë, është barrë e madhe për ata njerëz që nuk e dijnë as varrin ku e kanë. Ose tek e fundit le të thojnë i kemi djegë, i kemi vra, i kemi ba kshtu, edhe pajtohesh me ata – nuk pajtohesh po s’ki çka bon. E, është pak hir. Ndoshta munet me fol dikush që nuk ka, edhe pse aktivitet kulturore e gjitha ato mbahen, ndëretnike, mbahen aktivitete, ekspozita të ndryshme kah arti, kah krejt ato, mirëpo kërkim falja është kapaku – publike. Është e domosdoshme, për me dasht me ju zbutë dhimbjen atyne nanave. Unë për fat, n’mes fatkeqësisë e ki edhe pak fat. Unë e kom pas atë grimcen e fatit se kemi arritë tek me 28 me e varros. Do me thanë mas katër ditëve; 24 – 28. Edhe e di ku e ka vorrin, edhe mërzitesh kaniherë, lyp me shku deri te vorri, ja çon ni lule a ni diçka. Ato që nuk e dijnë as ku e kanë, ajo është shumë e ranë. Unë po flas n’aspektin si nanë, s’po flas si Elidë, unë po flas si nanë. Do me thanë mu ma kanë vra burrin, unë i kom fmijtë. Lufta, kanë mujt edhe te dytë, se shumë shpesh unë e ceki, e kah kom kalu unë prej 24 marsit, vetem njeni prej fmijve m’pasë shpëtu, unë kisha me qenë e lumtur.S’ka pasë siguri në asni moment deri kur jemi dalë n’Shqipni. Kështuqë unë i kom fmijtë, eci përpara, po ato nana që nuk e kanë asnjenin prej fmijve edhe nuk e dijnë vorrin, ajo është shumë e ranë, shumë e ranë. Duhet secili me u nisë prej vetvetes. Nëse ti ki mi pasë atë rast, a thu qysh kishe reagu, a thu qysh kishe vepru. E qeveria jonë nuk ka bo kurgjo deri tash. Jonë ndërru qeveritë, po nuk kanë bo. Unë shpesh thom, ata nuk kanë pasë t’prekun n’rrethin e ngushtë t’familjes, nuk ja dijnë dhimten. Ka thanë Nastradini përpara “le t’vjen ai me m’pa që u rrzu prej dardhes”. Do të thotë, nuk po du me i mbrojtë, edhe k’to nanat kanë t’drejtë, po s’paku duhet m’i pasë ni përgjigje t’saktë, ose eshtnat m’i pasë m’i rivarros dikun, e janë procedura tjera se e ranë është shumë, shumë vshtirë.

V.K.: Unë t’falenderoj për kohën dhe për mundësinë që na tregove histornië tane.

E: Falemnderit për ftesen! Unë jam n’gjendje gatishmërie n’çdo kohë që ju duhem, për biseda ma gjanësisht, për detaje t’vogla, për t’gjitha ato. Po masi është koha e limitune ndoshta edhe kjo mjafton.