R.B.: Përshëndetje Naim. Faleminderit që ke pranu me fol me mu. A po ia nisim pra prej kur ia ka nisë lufta? Ku je kon? Me kon je kon?

A: Kur t’dush.

R.B.: Qysh e man men atë periudhë?

A: Në kohën kur kanë nisë qato shkëndijat e para, demonstratat kryesisht, unë i kom pas 9 vjet-10. Po për shkak të aktivitetit të prindit edhe të gjyshit që e kanë kqyr vazhdimisht Zërin e Amerikës edhe RTSH në ora 19:30 me sa e di, me sa m’kujtohet. Jom kon kogja i involvum edhe pse si ni djalë ose fmi 9 vjeçar, 10, jom kon në dijeni për figurat, për njerëzit për kohën, për zhvillimet çka po ndodh n’Kosovë po edhe n’rajon. E mbaj mend kogja mirë gjithçka çka ka ndodhë në Shqipëri, gjithçka çka ka ndodh në Kosovë n’ato vite, pra secilën periudhë kshtu politike, duke kujtu edhe vitet e fundit, duke pa se çka ka ndodhë e kam kujtesën pak ma t’mirë.

R.B.: Qysh e man mend fillimin e luftës? Çka u flitke, çka ndodhke, çka nishe nëpër lajme edhe sa u tutshe?

A: Frika ka qenë konstante, nuk ka qenë ideja pse dikun ka nisë ni luftë dikun ose ni përplasje me armë sikur kur ndodhi në Prekaz. Ai ishte kulminacioni i dhunës që ndihej n’secilin vend, n’secilin lokacion n’Kosovë. Ta zom për shembull, n’katunin tem niher n’luftë ska qenë n’fillim por frika ka qenë e pranishme. Domethanë kjo frikë kur ka ardhë ni veturë e policisë, a kanteve t’bardhë (NUK DËGJOHET QARTË), ka qenë frikë për krejt katunin ose për krejt lokalitetin kushdo qoftë që është n’Kosovë.

R.B.: A e man n’men që e ke pa nanjo si fmi?

A: Po, po po i kom pa, edhe na e kemi pas ni ksi veturë ksi që vendoset flamuri kuq e zi. Domethënë me këtë edhe me yllin kur u lejojke flamuri po foli t’90-tave, e ato e kemi pas në odë, osht qujt. E unë e mbaj mend niher që kur ka hi policia unë kom dalë me ato edhe e kom vendos në xhep, qitu te rrypi, ku vendoset rrypi e kom ngjit po ata skanë dasht kurgjo me mu se nji djal, fmi e kanë ditë që kurgjo nuk osht. Po i kom pa, i kom pa edhe vet kur kanë ardhë edhe kta që i kanë qujt kur kemi shku te spitali ose te ambullanta mjekësore për me u mjeku si fmi, naj grip a çkadoqoftë, hala mkujtohet si ftyrë tash e shoh, kanë qenë kta i kan qujt Sabraqaj, kta që janë për kundërvajtje. Edhe kta i kanë pas do tesha teget me do si xhepa t’bardhë ktu poshtë ku vendosen edhe armët, e unë jom trishtu kur i kom pa ata se fmi edhe ka qenë kjo “serbët, Serbia, pushteti, regjimi, nuk ka liri, nuk ka demokraci pa pavarësi e ksi gjana. Ta zo për shembull, na n’odë e kemi pasë Ibrahim Rugovën, ish-presidentin edhe, ku ka qenë e shkrume liri, pavarësi, demokraci. E kujtojsha atëherë si fakt që qata persona me qato uniforma jon njerëz t’cilët nuk e lejojnë qato tri gjana, qato tri maksimat: liri, pavarësi, demokraci. Ata jon dhunusit që jon qaty. Kjo nuk ka qenë vetëm si fmi që e kom përjetu, për shkak që kemi nejt me njerëz, në odë ku kan pi çaj njerëzit bashkë, ku u kthy ni iftar bashkë, ni festë fetare, ni festë vjetore, ni festë kombëtare kur osht bo. Pra maj n’mend gjithçka. Maj n’mend edhe nshkollë kur osht mbajt, kur osht mbajt tinëza 28 nëntori, maj n’mend kur kemi dasht mu bo pjesë e korit por skemi mujt o dasht vetëm me shku pak, pa… edhe vetëm si procedurë me e kry po t’paktën me e festu, me pak veta, pak. Po osht festu, osht festu. E mbaj mend pastaj edhe në lokalitetin tonë në katun aty kur osht mbajt ni lojë e futbollit, kur policia, dmth me e spjegu kët, kur ka hy policia n’katun, kan lujt turnir rreth 15 ekipe po ata s’kanë leju me u bo grumbullimi, se grumbullimi i njerëzve iu pengojke, për çkado qoftë e sidomos futbolli. Se futbolli e ndezke nacionalizmin, flamuri u shihke, kombëtar, brohoritjet, e ku ta di unë për qito trR.B.: liri, pavarësi, demokraci.

R.B.: E kur përshkallëzohet lufta edhe ju jeni hala n’Kosovë, qat kohë qysh e man n’men, çka folshi ose qysh mirret ai vendimi që duhet poget me dalë edhe me e lshu? A ka ardhë policia ju ka qit a çka ka ndodh?

A: Na jemi kon ni lokalitet ku ka qenë, ku ka vepru përgjithësisht e ushtria e rregullt, që u qujke atëherë, domethan e disha që u qujke Ushtria e Rregullt, që osht policia e rregullt, jo paramilitarët, jo me naj ksi qysh me than, naj deportim me ta bo ose masakër ose vrasje. Na e kemi pas edhe ni fshat afër që ka qenë serb, osht i serbve edhe kemi ni zakonisht krisma, jemi frigu. Po na e kemi pa që njerëzit po zhvendosen prej veneve tjera, prej rajoneve tjera edhe ia kemi nisë gradualisht me u bo gati. Si fmi i kemi ndihmu prindit, gjyshit edhe babit me e përgatit atë rimorkion, qysh me thanë “porkolicë” serbisht, me e pëgatit me llastik e ku ta di unë. Edhe i kemi përgatit thasët e grunit, ku kemi marr mill, mill s’kem pas se milli u prishke, edhe kemi mar grun edhe misër. Pra 10 thasë, në mënyrë që me u përgatit pak për nja 3 muj, 4 muj nëse jemi n’mal diku me u përgatit edhe me kan gati që kur t’ndodhë diçka na me ikë se ka pas krisma t’vazhdueshme gjatë gjithë kohës po na kurrë s’kemi tentu me dal për me ikë, s’na ngucke kërkush. E në ni moment, ka qenë data 4 prill 99, kanë hy në katun nja 5-6 tanke, edhe 2 kanë hy në mes të fshatit, 3-4 kanë hi në periferi, i bike sikur me e rrethu fshatin. Edhe erdhën hynë në oborrin tonë ni pjesë e rajonit të fshatit, do shpi aty, “çka me bo?” Ata erdhën edhe ia kumtun dikujt lajmin, nuk e di tash kom harru që deri n’ora 3:30 me dalë prej fshatit “Nuk ju ngucim, nuk ju bojm kurgjo po me dal” deri nqat orë.

R.B.: E sa ish ora kur thanë n3 me dal?

A: 10 e ditës, ose 9:30, mirëpo 10 e ditës, mëngjes ka qenë, mëngjes i vonshëm, edhe për me dal në 3 e gjys se përndryshe….ata nuk bon kurgjo, vetëm kanë hi, nuk jon kon kshtu ushtri paramilitar. Edhe na jemi bo gati, po menoj jemi bo gati me dal. Dikush ka shku, tash nuk e di saktë kush, me negociu që na nuk kemi pas problem kurrë me serbët e ku ta di unë po ajo s’ka ndodhë. Kur o bo ora 3 e 30 na jemi bo gati edhe prisnim çka po ndodh. N’ora 3:30 kan nis me gjujt me automatikë po jo në, domethanë kanë nis me gjujt po nuk dihej ku po gjujn. Ata n’fakt derisa iu kemi hyp na kerrev tona tu ik e kemi dal nëpërmjet ni katuni Papavc a sdi Talihoq, po nqat kohë na nuk e dishim kah po gjujn, ata ishin kon tu gjujt vetëm në ajër që na me ikë. Tamon ia kanë nis me gjujt, na kemi ikë. Ajo ka qenë përjetim kogja i fshtirë se nuk e dishim çka po ndodhë, na veq e majshim kryt e mbulut me qebe nashta plumi e rrokke diku arën e ku ta di unë. E kur u kry krejt kjo punë që vendosëm, nuk shkum për Maqedoni se dojshim me nejt në vendin tonë atëherë jemi vendosë në disa shpi në lagje të qytetit t’Ferizajit ku ata kishin dalë e na shkum aty. Ajo ka qenë përjetim i ran. Dulem prej katunit, nkatun tani nejtem nja katër, dy pleq, ata nuk e nshun venin, s’kan pas naj problem derisa u kry lufta. E përjetimi, tash me e thon, kur u vendosëm n’qat lokalitetin n’Ferizaj në rrugën Vllezërit Gërvalla. Jon kon do, “najvi” jon qujt ata, do ciganë që lëvizshin zakonisht nëpër Kosovë edhe u tutshim prej tyne, na tutshin, thojshin me bo diçka t’parin t’rrehin (NUK DËGJOHET QARTË). Ata kanë bredhë rrugëve me kuaj me do farë si të improvizume kanë jetu qaty. E për herë t’parë, e thashë edhe ni ditë që jom ni si ta, a din n’traktor, në rimorkio, me pak bukë, rruga keq, ujë pak, i pa lam, i pa mbrojtun, kërkush tu mos tdasht. Pra për herë t’parë si fmi, atëherë se kom dit ciganët kush janë ata, unë nuk e kom dit kush për çka nuk osht i ndotun, se na kemi pas me hangër me pi, kshtu sene familjare. Kem pas qet idealin “liria pavarësia” edhe e drejta me jetu lirë me e përdor gjuhën – që si ke pas. Përndryshe kto ushqim e kto kushtet jon kon t’gjitha. E për herë t’parë, tash kur e kujtoj, thom për herë t’parë nëse m’kishe thon qysh je ni n’qato momente, ndjenja e parë osht kur ndjehesh i pambrojtun prej kërkujt hiq, as prej Zotit. A din, ti ke ikë se…

R.B.: E sa persona jeni kon n’qat traktor ose rimorkio?

A: 18 veta, familjarë.

R.B.: E krejt jeni kon familjarë a ka pas edhe najkush që…

A: Krejt familja, krejt familja. Ka qëllu edhe dikush që ka mbet e rrugës ose ska mujt me dhez traktorin, nja dy veta po mdoket, po krejt jemi kon familjarë. Ai ka qenë momenti i parë kur ti je i pambrojtun prej kërkujt hiq, i mbrojtun vetëm prej vetes. Munesh veq vet me u mbrojt, për aq sa munesh në luftë.

R.B.: Sa keni aty n’Ferizaj:

A: N’Ferizaj kemi nejt katër javë ditë e masanej për shkak t’lëvizjeve t’mdhaja t’policisë civile të Serbisë edhe për shkak të problemeve me komunitetin tjetër etnik aty, na jemi detyru me dal me marrë rrugë për Maqedoni. Në venin ku kemi nejt aty s’ka pas njeri që se ka lshu, po menoj vetëm gjyshi jem, ai ka nejt derisa u kry lufta. Na kemi vazhdu, kemi hyp në tren.

R.B.: A e man men qet diskutimin e babës me gjyshin ose familjarëve me gjyshin? A keni tentu me e marrë me veti shkaku i qasaj pasigurisë?

A: Po gjyshi ka thanë që na skemi kah me shku, domethon edhe nëse hypim në tren e ikim për në Bllacë, ma afër kufirit që ishte, gjyshi ka thanë që nuk ki ka me shku, prapë se prapë duhesh me u kthy, qare s’ki, nashta 5 vjet ose 10, po ky ven osht i joni, në kuptimin që jo veni si territor po veni i njerit, na kishim mujt me pas ven edhe n’Maqedoni si njerëz, ai ska qenë social-demokrat, po në kuptimin që veni osht i jot

R.B.: ki tapi, ki hisedi, ki fletëposedim për qat pronë, s’ka pse me t’njek dikush. Ai po t’njek, po t’dhunon, po le t’na dhunon qitu, na kena me e mbrojt me çkadoqoftë. Po prindi e kish këtë brengën ma shumë për fmitë, për neve edhe ai dojke që na me u arsimue, konsiderojke që ktu mo nuk ka diçka, mos me përfundu nën regjimin serb, me met shqiptarë kudo qoftë që je. Ekzistojnë kushtet, nuk munesh me nejt ktu e me sakrifiku, ish kogja problem se ishin fmit, ai për veti nuk e kish problem po ai kryesisht këtë punë e bojke për fmit.

R.B.: Edhe u nisët për Maqedoni.

A: Për Maqedoni, ka pas probleme gjatë rrugës edhe me tren, përplasje, po menoj torturim përmes shfaqjes së armëve t’policisë rrugës ka kemi shku, shamje, fymje e ksi gjanash po na e kemi kqyr drejtimin tonë po ajo ka qenë tash kur m’pyte mu kujtu, tash sot m’kujtohet kogja…

R.B.: A e flet serbishten? A e ke kuptu çka jon kon tu thon?

A: Shamjet kanë qenë ato që i kemi ni zakonisht, shamje të ulëta që i bjen me nanë, në baza etnike, ka pasë edhe në baza fetare pak po në baza etnike kryesisht, pra shamje të ulëta në kuptimin “shiptari” e ku ta di unë…

R.B.: A e kanë torturu najkon? A e kanë largu najkon prej trenit? Çka bonën kur hinën?

A: Kur kemi hi në tren, jo, ska pasë ksi gjanash. Ka pasë përpos ktynë shamjeve e torturave, për aq sa di unë. Nashta ka pas najkush diçka tjetër po për sa unë qaty kur e kujtoj vetë qito kanë qenë kryesisht, shamjet. Nashta e kanë ditë që njerzit po dalin, nuk po rezitojnë, po ecin.

R.B.: Edhe, prej trenit ku ju çunë?

A: Prej trenit n’kufi. N’kufi kemi prit kogja shumë. Nuk e di aty me çka na kanë marrë, me çka kemi shku. As nuk e kujtoj, as nuk e di hiq. Veq e di që pare s’kemi pas hiq, nashta 80 mark a çka po di unë, ato pare kurgjo hiq, mos me mujt me nejt kërkun me naj shpi. Edhe na kanë qu në tenda, në kampin e Çelanit. Po m’doket ngat Kumanov[s. Aty kemi qëndru prej majit, qashtu diçka, deri në 14-15 qershor kur jemi çliru. Aty kemi nejt me ni tendë, ka pasë shkollim. Prindi ia ka nisë me dhanë msim edhe aty se ka qenë arsimtar. Edhe kemi mujt me marr shkollim, ka pasë plot gjëra. Kushtet kanë qenë të tendës, pra nuk kanë qenë kushte shumë t’mira po ushqim ka pasë shumë. Problem ka qenë pak higjiena por jo shumë. Pra kushtet kanë qenë të mira sa i përket refugjatit. Edhe ka pas rroba, ka pas gjithçka.

R.B.: e për mu pastru, ku u lajshit?

A: Pastrimi ka qenë kolektiv, e qikjo ka qenë pak ma problem, po jo shumë problem.

R.B.: E a munesh me ma përshkru ni t’lame n’qito tenda? Kush t’lajke? Ku t’çojshin?

A: Kanë qenë vende, lokalitet i caktum. Nashta për 1 mijë veta, kanë qenë 20-30 ksi si banjo të improvizume edhe tualetet e improvizume ku ke shku ti, t’ka rujt dikush derisa ke dal edhe…po s’ka qenë shumë shumë e mirë po për neve refugjatëve që kemi qenë për menimin tem nuk jon kon keq kushtet.

R.B.: A je ni i sigurt?

A: Po, po ka pas siguri përpos sigurisë të këtyre gjallesave që jon të malit se ajo ka qenë si kodër, po ka pas siguri, ka qenë policia, ka pas edhe KFOR diçka, prani ndërkombëtare, ka pas edhe prani ndërkombëtare civile. Po ka pas shumë, edhe e kom përjetu ron edhe ni dy familje që kanë qenë që quhen me “zhugë” ato kanë qenë të izolume me tenda, i kemi pa sipas njerëzve aty ata kanë thon që për ta duhet shumë shërim i madh. Nuk e di pse ka ndodh ajo, a ka ndodh naj infektim i madh. Ai ka qenë ni përjetim i rand, e kom pa qysh kanë hjek shumë, i kanë rujt me polici e kshtu. Ai ka qenë përjetim goxha i rand me i pa, edhe tash kur i kujtoj kom qef me ditë çka ka ndodhë me ta.

R.B.: Po ke tu fol për atë familjen që jon kon të izolum.

A: Po, dy-tri familje kanë qenë.

R.B.: Jon kon të ndam edhe fizikisht?

A: Të ndam fizikisht, me ni shatorr t’veçantë edhe tela xhemborë të ndam që mos me pas komunikim kjo pjesa tjetër që o ma e madhe.

R.B.: E a e man n’men pak jetën n’qat kamp? Kshtu përditshmërinë e zakonshme.

A: Derisa nuk vazhdoi ky shkollim me thon, takim, po kish vazhdojke arsimi për qat klasë, arritën me bo kurrikulën – për menimin tem për atë gjendje ka qenë mirë…e…paj, ti nuk dishe çka po ndodhë ma n’Kosovë përpos ni tranzistorit që e kemi pas dëgjojshim lajme me audio, po pamje ske pa kurrë kurgjo, hiq kurgjo deri kur kemi ardhë në katun, pra s’kemi pa kurgjo edhe s’kemi ditë kurgjo çka po bohet. Kemi pas vizita të ndryshme të personelit ndërkombëtar. Ka qenë Ministri i Jashtëm gjerman, po emrin s’ia di, kom harru. Po kjo dita ka fillu me mëngjes e ksi gjanash. Pastaj kemi shku në shkollë. E tjetra ka shku me shku me siguru dru për me honger po them n’mbramje për me zi për me bo diçka se kanë pru kryesisht ushqime të gatshme. Ushqimin e kanë nxeh edhe do (NUK KUPTOHET) u duke gjithqysh me e ngroh e me e hongër. Qishtu ka qenë, po ditë bajate, tu mos ditë çka po ndodh, taman jetë e pambrojtun, jetë cigane, jetë e një lloji të një komuniteti jo shumicë në Kosovë e panjofshme që nuk din çka t’pret. Nuk ki edukim, nuk ki arsimim, nuk ki shëndetësi, kurgjo. (NUK KUPTOHET) S’ke ditë çka po ndodhë kurrë hiq.

R.B.: E a i nishe bisedat për familjarë ma t’largët, a din, çka o ka ndodh me ta apo shqetësime të tilla?

A: Po ka pas shqetësime për gjyshin. Patëm dëgju që e kanë vra kinse po jo krejt sigurt. Po prindi e kish pas marrë vesh e kish pas kuptu prej informacioneve tjera që ma herët ka ndodh, na se kemi ditë, mas 1 muj dite kur e kemi ditë. E kemi përjetu ron po nuk e kemi ditë bash që a është e vërtetë.

R.B.: E a e man n’men familjet tjera që kanë qenë n’kampin e njëjtë? Çka kanë përjetu ata ose a folshit për qato përjetimet e luftës? A ka pasë njerëz që kanë tregu çka kanë përjetu?

A: Po po ka pasë se s’kemi qenë na vetëm prej Ferizajit po ka pasë prej Poklekut të Gërmicës. Ka pasë ni familje aty që ka humbur 4 ma t’dashurit e vet. (NUK KUPTOHET) Ka pasë të masakrum prej familjeve të tjera që kanë qenë prej venev tjera. Edhe si sot e maj men atë plakë kur tregojke qysh ia kanë myt djalin, vajzën, mesën që kish pshtu vetëm reja, nusja që ish prej shpisë. Kish pshtu vetëm ajo, plaku i kësaj edhe ajo. Po katër vetë të familjes ishin të vramë. Ajo për neve ish përjetim shumë i randë. Kishim shumë dhembshuri për ta se na nuk kishim përjetu përpos fjalëve për gjyshin që ai nuk osht mo gjallë, që e kanë vra ose e kanë persketu, masakru a diçka. Nuk e dishim çka. Po veq e dishim që nuk o gjallë, po jo saktë çka ka ndodhë. E ka pas përplot përjetime tjera të kësaj natyre, kryesisht torturë, vrasje, masakër, natyrisht për arsye etnike.

R.B.: Sa keni nejt n’atë kamp?

A: Sem kujtohet, kisha thon maji deri 15-16 qershor kur e murëm vesh që këtu ma mujm me shku n’Kosovë, ka dalë po menoj dhunshëm osht ik Serbia prej Kosovës prej NATO-s. Edhe na kur e kemi marrë vesh e kemi siguru ni…po ajo ka qenë ditë kogja e madhe ajo. Na jemi bo gati dy ditë përpara, menzi s’kemi prit, s’kemi fjet ton natën e gatë që po shkojmë edhe ni problem e kemi pas na si fmi të familjes Jakaj që na ka munu shumë autobusi e udhëtimi pak. Kemi vjell zakonisht. E tham po shkojm po po e bojm ksi, po e bojm hak ose kurban po bohemi po t’shkojmë, s’ka lidhje edhe nëse vjellim e kemi përjetu kaq gjëra n’atë rrugë, ton kohën kemi vjell, nuk e di pse po na ka munu zakonisht. Kemi shku n’kufi. Shtatë familje jemi kon me ni kamion, kemi thon që ma mirë me shku me kamion. Me kamion të çelun. Edhe qashtu qysh kemi ikë, qashtu edhe u kthym. Mandej e kemi mbulu, po na bjen naj shi a naj sen. U kthym me kamion qashtu në katun. Tash nuk e di saktë…

R.B.: Në katun, edhe?

A: Edhe kur shkum aty, bari ish rrit shumë nkatun, shpitë e shkatrrume ku janë vendos ku kanë qenë qato tanket që kanë hi e që kish sulmu NATO e në shpi tonë kur shkum nuk e pamë kërkon. Bari ish rrit shumë i madh, shpija e flliqun prej ushtarëve që kishin banu aty e gjyshi kishte qenë në ara tu punu. Ai se ka ditë që po vim, s’ka pas qysh me e ditë edhe tani morëm vesh që o gjallë. Kur kemi shku ai ish kon tu e kosit livadhin, barin n’qat kohë. E kogja mirë, kogja mirë se u kthym n’ven tonë, u tutshim që po ka mina. Na thojshin mos shkoni… kishin qëndru nëpër llogure, nëpër… Aty s’ka qenë vend që o luftu n’katun tonin po ata e kishin bo ven tamon kshtu që nëse ndodh diçka ata janë aty tu prit.

R.B.: A e man n’men gjatë kohës që jeni kon n’kamp a o ditë që po bombardon NATO-ja?

A: Po se na jemi kon në katun kur ia ka nisë me bombardu.

R.B.: A ju veq jeni kthy kur ka fillu bombardimi i NATO-s?

A: Jo jo jemi kon. Me 24 mars ka përfundu, ka nis bombardimi deri në prill. Me 4-5 prill. Jo na e kemi përjetu. Ai përjetim ka qenë fantastik. Ka qenë vërtetë…20-40 minuta ka qenë e maj n’men saktë kur avionët e parë në TVSH deri edhe kto raketat që jon balistike që shkojnë prej ajrit, prej Italisë që kanë shpërthy në kësi, e maj men kogja mirë kur jon ardh avionët e parë. S’ka ndjenjë ma t’mirë që po vjen dikush po të mbron.

R.B.: E a keni menu që keni mu largu të paktën kur keni ni që NATO-ja po fillon bombardimet?

A: Jo për këtë arsye na s’jemi largu kurrë, se kemi menu kurrë, derisa s’kanë hi ata fizikisht edhe me mjete t’rana se ata kanë hi edhe me mjete të lehta, polici kshtu me vetura sene. Jo që s’jemi tut po veq kemi konsideru që përderisa s’po na thojnë edhe s’po na maltretojnë pse me dalë. Na qaty jemi, pse me dalë, s’kemi arsye. Nëse tentojnë me bo diçka e depërtojnë dhunshëm nasht, skem çka me bo se na qytetarë t’pambrojtun, njerëz, jo ushtri, as UÇK. As ushtri as kurgjo hiq, t’paarmatosun. E përderisa s’kanë hi ata, na se kemi konsideru kurrë daljen qysh se kemi konsideru as n’Ferizaj kur kemi ardhë përderisa edhe n’Ferizaj hinën tu ardhë nëpër shpija, tu ardhë nëpër, tu trokit nëpër dyrë, tu lon emra, tu lon emra jo po ksi thirrje që na me dal e qat herë e konsiderum që mujn me hi natën, mujn me vra fmi, me masakru. Edhe për mi rujt fmitë…

R.B.: Po, vendosët…

A: vendosëm me dalë, ma shumë kjo ka qenë arsyeja, me i rujt fmitë. Domethanë le t’fitojnë fmitë. Po dalim edhe na po fmitë le t’jetojnë.

R.B.: E qito ditët e para kur jeni kthy prej Maqedonisë, e përmende pak, mos po ka mina, bari i gatë, çka ka pasë tjetër? A i shishe kojshitë tu ardhë ose…?

A: Po, po, kanë qenë. Katuni ke i zbrazët, i gjysmë-zbrazët, vetëm njerëzit që kishin pas qëndru në luftë. Ishin pas kthy n’katun. Katuni ke i zbrazët, pak fmi, tu mos guxo me dal jashtë, na shkum te disa të afërm që kishin pas qëndru në Kosovë. Edhe ata m’tregun për tmerrin që e kanë përjetu ktu, që edhe ata kanë dalë për (NUK DËGJOHET QARTË) po derisa u kry s’jon kthy nëpër shpija. Po n’katun ka qenë qikjo, problemi kryesor me sigurinë tokësore masnej të… mos kanë lanë naj minë, mos kanë lanë diçka tjetër për çka munem me pësu ma vonë, naj helm n’shpi, nuk e dishim, do qese ishin që i kishin përdor ata me mill e ksi. Ish masnej kjo pasiguria mos osht infektu zona për shkak të kafshëve që kishin ngordhë, që i kishin pre ata për mish e për ksi senesh. Jashtëqitje ka pas gjithkun, edhe kshtu nifar ushtrie që kish jetu edhe vetë në qasi flliqtine, në kushte tepër të këqija ata vetë për veti. E qikjo ka qenë kryesorja. Toni masnej ia nisen me ardhë. Jeta u bo ma e gjallnushme. Ia nisen kompanitë, jo kompanitë, organizatat e ndryshme ndërkombëtare, USAID, ADRA e qito tu ndihmu me vaj, mill, edhe sheqer. Po për fat t’mirë, për fat t’mirin tonë, ushtria serbe nuk i kish dëmtu të mbjellurat, që i bike qat kohë me u korr gruni, u korrke gruni i parë mas çlirimit. Ata se kishin dëmtu. 2 hektarë grun e qata kishim siguri. Kishim ushqim domethon për vitin vijus që vike. Nuk ish dëmtu ushqimi. Po nuk ish dëmtu edhe ushqimi që ish kanë, që ka qenë në katun.

R.B.: A o kon qajo ndjenja e komunitetit ma e madhe se sot, a kishe thon?

A: Po, di me thon që përgjithësisht o kon, edhe pse tash ka një ndjesi të solidaritetit në komunitet po jo si në të kalumen, nuk ka qenë qysh osht. Osht solidaritet kogja i madh. Unë kom nejt në ni shpi me 80 veta, edhe tash nuk rrin 80 veta, e marin kjamet, luftë prapë. Ishalla s’bohet kurrë po 80 veta me nejt bashkë ni shpi me ni dhomë…na kemi nejt krejt familja, 13 vetë domethon: gjyshi, gjyshja, prindërit, nana e baba edhe gjashtë fmi, pesë fmi. Edhe katër të tjerët të ni familje tjetër kemi fjet 13 veta në ni dhomë. Ska mujt me flejt kërkush, skish nevojë ma s’pari po me pas naj katastrofë e diçka, ishalla s’ndodhë edhe naj luftë ishalla s’ndodhë. Po solidariteti ka qenë shumë ma i madh për shkak të frikës e kshtu po ka qenë edhe me ndihmu njoni-tjetrin për çfarëdo arsye, shëndetësore, teknike, arsimore, gjithçka. Edhe naj libër me e shpërnda, naj informacion. Ni televizion kam dëgju, e kemi pas satelitin që e kemi pas atëherë që e kemi ble për herë në 96-tën ta zam, edhe për me ndëgju edhe të tjerët ka qenë ni kabull me e shpërnda te familja tjetër po ata kanë kqyr çka kemi kqyr na. Kjo ka qenë metodë që me pas informacion. Po ata e kanë pasë kërkesën prej neve vetëm që me e pas lajmin, me dit çka po ndodhë. Për tjerat, çka të kqyrni ju kqyrim edhe na.

R.B.: A ka naj përjetim tjetër që kishe dasht me e nda, nejse apet tash ky o rrëfimi jot

A: Po ka, nashta se kom vrejt, ka pas gjendje post-traumatike te unë ose te tjerët po qikjo vijimi i vitit shkollor ka qenë i zellshëm.

R.B.: A tu dokke i pakuptimtë?

A: Po i pakuptimtë mu dokke, se ndërprerja e boni të pakuptimtë nisjen e vitit (NUK DËGJOHET QARTË) ose ky çlirimi nënkuptojke që na do të bohemi Amerikë meniherë. Ajo s’ndodhi. E qikjo osht ni traumë që nashta e kom pësu. Domethanë kur të ndodh çlirimi ka me ndodh wow, si të kthehemi ka me kanë krejt ndryshe. Ajo nuk ndodhi. Se u patëm msu pak që ka me ndodh ni forcë e madhe e jashtme që ka e çliru, ka me e pavarësu, ka me e zhvillu krejt venin përniher, edhe ajo osht mësim i keq për njerëzit që…i fajësoj krejt, tu e përfshi familjen e krejt tjerët që zhvillimi ka me ndodhë vet. Nuk ndodhi. E kjo ke e zorshme, kur e pave ti që nuk dallon shumë, përveç që nuk e ki ni pushtet që t’persekuton, ti duhesh mu çu edhe me nga vetë. Mu qu n’sabah vetë, me hangër vetë, me e bo vetë bukën, me jetu vetë, edhe me u zhvillu. E kjo ka qenë përjetim i randë në katër-pesë vite se e kishe veq ni liri e pavarësi e ti se dishe çka po ndodh me shtetin, me venin, me ekonominë. Kish paga krejt t’ulëta, ti nuk mujshe me u shkollu me u arsimu, me hangër me pi pa ndihmën e diasporës…

R.B.: a e ke pas dikon në…?

A: Po e kemi pas axhin që pa ndihmën e temi e kemi pas për mos me thon tpamundshme mbijetesën mujore. Pra na jemi vesh me tesha të Zvicrës gjithë, unë kurrë s’kom ble tesha n’Kosovë. S’kemi pas mundësi. E po du me thanë që ka qenë problem kjo, po deri në 2008-2009 ka pasë paqartësi t’mdhaja e kjo ka qenë për shkak t’luftës, edhe për shkak…lufta e çliroi vonë po për shkak të persekutimit që ndodhi me luftën e dami që u bo këtu kogja i madh.

R.B.: E nashta me fol gjatë kësaj periudhe tu e pas parasysh edhe kampin sa je kon refugjat, sa i keni pas të pranishëm mjekët?

A: Mjekët… Nuk m’kujtohet shumë mirë po qaq që mkujjtohet kanë qenë pak po tash me kqyr, me familje s’kemi pas naj problem as ma t’voglin m’doket po niher kur na ka ndodhë ka qenë pak problem qasja…pak problem. Edhe qita pasna harru me e përmen po me shëndetësi, nashta pse neve s’na ka ra rasti ose s’kemi ni po ka qenë pak problem, pak problem ka qenë.

R.B.: A nuk ka pasë mjaftushëm a?

A: Nuk m’kujtohet shumë. N’fakt na s’kemi pas problem shumë po për shkak që s’kemi pas problem shumë nuk pe di mirë se si ka qenë rasti.

R.B.: Nashta tash e reflekton si ma i rritun përvojën e luftës po nashta me t’kthy edhe ni herë si fmi, ti kur e ke përjetu luftën edhe të qenurit refugjatë, ty çka t’ka mungu ma s’shumti si fmi? Jo si i rritun, jo me menu ndihmën e tjetrit, po me menu veq për veti në mënyrë egoiste, çka kishe thon që t’ka mungu ma s’shumti? Edhe tu dalë, edhe sa jeni kon atje? Për çka të merrke malli?

A: Tash nëse e kqyrim prej tash, domethon ni fmi i tanishëm qysh e kishe pa atëherë a qysh?

R.B.: Jo, ti si fmi çka t’ka mungu atëherë? A ia ke pas najherë gajlen vetes?

A: Po, po de qita që kesh tu e përmen që ni vit mas luftës edhe tetë vite mas luftës ka qenë qikjo ndjenja që për shembull, prindi gjithë ka pas qef që unë me u bo mjek ose me studiu në akademi ushtarake në Kroaci. Edhe tash qajo mu nal. E mu çka më mungojke ma kryesisht, jo lodrat, jo kto, se kemi pas, a po din, se ti t’mungojnë kur si ki. I ki, je tu i përdor, e tani si ki e t’mungojnë. Mu sem mungojshin se kisha, as s’isha msu me lojna. Na çka ishim msu, ishim msu në shpi tonë, në mbramje, gjatë ditës me lujt me lojna krejt kot, me naj top kogja të thjeshtë, po gjatë ditës me msu me punu punë të fshatit, me i nimu prindit, gjyshit edhe përditshmëria mu msu në mbramje me msu me shkru, me lexu e me msu diçka pak ma t’re edhe me ardh deri te qikjo Akadamia ose mjeku. Dajen e kom pas mjek tani edhe me to kshtu. Domethon mka mungu qajo ecja që u nal për me mrri te qito dyja, te njona prej qityne dyjave. Qikjo ka qenë mungesa kryesore pra arsimimi për me mrri te mjeku ose te akademia ushtarake në Kroaci. Edhe për fmitë e…

R.B.: Çka ke përfundu tu kry?

A: Kom përfundu tu kry sociologji edhe juridik që jon pak a shumë së paku të njëjta. Jon ma pak, po nuk e konsideroj shumë ma pak në krahasim me ato çka kom menu, po tash i konsideroj të njëjta. Varet ti tani çka bon. Po tash konsideroj sociolog osht ni mjek tjetër, ni jurist konsideroj osht ni mjek tjetër ose ni ushtarak tjetër.

R.B.: E nëse e krahason fëmininë tash edhe fëmininë tonde, qysh kishe reflektu n’qat pikë?

A: Qysh po menon?

R.B.: Fëmininë e ni fmije sot.

A: Fëminija, nëse e kqyrim osht minus 100 me plus 100. Nëse jon 200 numra ose 200 hapa ma shumë jon tash se sa me kon 9 vjet. Informacioni, globalizmi, komunikimi, unë menoj që ni fmi tash osht…ka t’mira ka edhe të këqija në këtë zhvillim global po t’mirat janë kogja, kogja, kogja perfekte. Sidomos për arsim. Edhe domethon tash jom babë i ni fmije. Kur e shoh çka përjeton vajza jem në raport me atë çka kom mujt me përjetu unë në raport me vitin ’89 osht kur prindit iu ka nalë puna, s’kanë pas rrogë asnjani prej prindve, kur s’ka pas rrymë mirë, kur s’ka pas televizion t’mirë, kur s’ka pas komunikim t’mirë, kur s’ka pas lodra t’mira. Vajza, jom tu e përmen si ni fmi, jo si vajza jem, si ni fmi 3 vjet i ka të gjitha. Ka deti, sot është në deti ka shku. Unë s’jom kon kurrë n’deti, deri në 2007, ta zom për shembull, për shkak të kushteve, edhe e ka axhën në krahasim me… O Zot, ni fmi sot osht yll, osht yll e gjys, ose pesë yje i ka sot ni…

R.B.: E a kishe konsideru që shkaku i luftës e mandej edhe të qenurit refugjat tu ka vjedh fëminia ose rinia, se ke kalu nëpër ato kohëra?

A: Fëminia osht e lidhun me atë periudhë, edhe derisa… kjo krejt me fëmijëri o lidh. Menoj që jeta e mirë, ni fëmini e mirë në Kosovë fillon në 2005 e knej, 2008 me shpalljen e pavarësisë, ose është kryesisht 2010 e përmi. Ndodh ni zhvillim ekonomik, ndodh ni rritje e pagave në sektorin publik edhe sektori publik avancon pak ma shumë e fmit tani kanë mundësi pak ma shumë, tu m’përfshi edhe mu. Edhe ta zom për shembull ti si fëmini ose si i mitur me thon, unë kom lyp punë s’kom gjet. Ke lyp punë ton kohën, s’ke gjet punë. Tash gjen punë, kudoqoftë, çfarëdo pune. Nashta pagesa osht ma e vogël po për ni fmi që osht në shkollë të mesme që nuk ish dasht me punu po nëse veq duhet me punu e s’ki pare prindi, gjen punë. Del prej fakultetit ni gru ose ni burrë, gjen punë. E toni ka zhvillim. Duhet me e kqyr edhe në raport me gratë, me gjininë femërore. Kogja ma shumë ka të mira se sa…kogja ma mirë është. Osht perfekte. Kjo që ka ndodh lufta me ni anë, po mirë osht me ni anë sepse e ka kry ni proces, ni shkëputje prej ni regjimi që ka persekutu e tash je në nji shoqëri deri diku demokratike, jeta osht pak ma mirë, pak ma qëndrushëm edhe e din ku ki me mrri nëse punon mirë.

R.B.: Tash pyetja për fund që kisha dasht me ta bo, nëse e izolojmë qat kohën që jeni kon në kamp, a munesh me ma kallxu naj informacion ose naj ditë të lumtun që ti je gzu po nashta edhe naj përjetim ma i rond i kampit? Domethon po e izolojmë qat kohën në kamp edhe ti në kamp: dita ma e mirë edhe dita ma e dhimshme ose ma e keqe.

A: Qita “izolimi” qysh po menon?

R.B.: Domethon po folim veq për qet kohën që e ke kalu n’kamp. Qito dy ditë jon brenda përbrenda kampit.

A: Aha, po po. Brenda përbrenda kampit ka qenë kjo: shumica e familjeve kanë qenë pa të ardhuna. Ka pas ose që jon ardhë pa pare ose me pak pare. E për mu ka qenë ni gëzim i madh kur vllau i babës, axha ka mrri në kamp, ka marr aeroplan e ka ardh edhe ka pru t’holla kogja shumë që na me kalu sa ma mirë që me dal edhe prej kampit, me shku me marr ni qira diku ni shpi me qato të holla. Po na nuk jemi dal, po ka qenë ai ni gëzim i madh se na e pam tu ardh për herë t’parë e pam dikon që erdh prej jashtë. Qikjo ka qenë moment çlirimi, muj me thanë. Se qato të ardhuna na krijun ni mundësi për rroba, për pak ushqim tjetër, se ai ushqim ish i mirë po na për ata qysh u msum, nuk na u dokke shumë. Po përjetim t’ran nuk ka pas në kamp, përpos përjetimit të vazhdueshëm sistematik të qasaj që ti nuk e dishe çka po ndodhë, qikjo pasiguria që s’ka qenë vetëm ni moment, ka qenë ton kohën, qikjo pasiguria që çka ka me ndodhë me jetën tane personale edhe me jetën tane kolektive edhe me jetën e të gjithëve. Qikjo ka qenë, s’ka pas pasiguri personale ose moment vendimtar, përpos asaj që nuk na ndodhi kurgjo në familje, ni vrasje ose masakër a diçka. Po mas shumti ka qenë qikjo që çka ndodhë, pasiguria kryesore që çka ka me ndodh me ty, me familjen më tutje. Vjen dita e hënë. Çka ndodh? E martë, çka ndodh? Nuk ndodhke kurgjo hiq, e njëjtë. Ish ditë e njëjtë, ditë, domethanë qershor. 2-3 qershor, ish zheg, qajo ndodhke. E mërkurë – lloq, baltë, pasiguri, ushqim i njëjtë, me ndez ushqim, me marr dru, me shku me fjet. Na 12 veta, 9 veta me ni ven. Qikjo ish përditshmëria. Përjetimi ma i keq ish përditshmëria. Përjetimi ma i rand ish përditshmëria, e pasigurt, pa kurgjo hiq e ti tu jetu i pa emën, i pa të ardhuna, i pa kurgjo hiq. Qikjo osht përjetimi ma i madh, tu prit çka po ndodh deri kur e ke marr vesh që po vjen… e ajo ka qenë përjetim ma i naltë po jo përjetimi që ti s’dishe çka po ndodh. E realiteti ish ktu, ish…na s’fitum se qysh e përmena. Njerëzit u rritën me menimin që kur t’shkojmë mas çlirimit, andrra, krejt kanë me kanë.

R.B.: Nëse kishe reflektu nashta prej perspektivës t’familjes, të nanës ose të babës, çka menon që për ata o kon e rëndësishme gjatë asaj kohe?

A: Vetëm fmitë, vetëm fmitë. Kurgjo tjetër. Tregova ma herët, arsyeja ka qenë qajo dalja prej ktu. Po për ta…

R.B.: A mendon që kjo ka ndiku mandej edhe te ti edhe pse ti ke qenë fmi që në nënvetëdije e ke kuptu që në situatë kufte nuk ka kërkesa, nuk ka…

A: San. Na ishim msu pa kërkesa t’mdhaja, pa kërkesa t’cilat ni fmi i ka tash ose kërkesa që ni fmi i ka pas në vitin 2005 ose në vitin 2010 ose pa kërkesat që ni fmi i ka në vitin ’96-97 po në ni vend tjetër që osht ma i zhvillum. Na ishim msu. Ideja ka qenë me u msu ti me senet elementare, bazike për jetë të dinjitetshme, në kuptimin bukë, ujë, gjellë e ksi gjanash. Domethan na ishim msu me kto, e për këtë arsye nuk kishim edhe kërkesa të shumta po duke e pa, pavarësisht vjetëve sa i kom pas, menoj që duke e pa prindin si ni aktivist politik jom msu me e pa që edhe mos me kërku shumë edhe me i kuptu pamundësitë e tij për çfarëdo qoftë. Edhe spo di çka, nashta naj arsimim shtesë ose diçka, se ishim msu na të gjithë qashtu, ish ni kolektiv i njëjtë. Nuk kish diçka ma ndryshe. Kish pak diçka ma ndryshe me naj familje po pak, ose naj familje me shumica punëtorë ose naj lokalitet tjetër. Për shembull me ni katun ka qenë ni kontabilist po që djali i tij vike bashkë me mu, pavarësisht të ardhurave të mdhaja. Ish me ni bankë me mu. Ai kish pak ma shumë rroba e disa gjana, i ka pas ato për arsye që prindi, po jo ma shumë diçka. Njëjtë isha edhe unë po veq që i kisha prej mërgimit, prej diasporës.

R.B.: Faleminderit shumë, unë s’kom pyetje tjetër.

A: Faleminderit shumë, besoj që ka dalë mirë.